Thầy Ngô Đức Thịnh với quê hương : dòng họ và phụ mẫu

ngọn đèn của cha

vẫn đang tiếp cháy trong con

hiện lên đầu dãy đèn đường đêm nay, và nối những đêm mai

(trích từ bài Ngọn đèn, thơ Ái Vân Quốc, 2007)

Ở bản in sau này, bộ Đạo Mẫu (tức bộ sách Đạo Mẫu Việt Nam hay Đạo Mẫu ở Viêt Nam) của thầy Ngô Đức Thịnh, thường có một lời đề tặng ở trang bìa lót dành cho phụ mẫu.

Chẳng hạn, ở bộ sách đó bản in năm 2009 tại Nxb Tôn giáo, được chia thành 2 tập đều đóng bìa cứng (tập 1 thì gam màu đỏ, còn tập 2 thì gam màu vàng), ngay bìa lót tập 1 ghi "Kính dâng hương hồn Thân Mẫu". Hay bản in năm 2010 thành một tập bìa đen, bởi Nxb Tôn giáo - Công ty sách Từ Văn, thì ở bìa lót cũng ghi "Kính dâng hương hồn thân Mẫu".

1. Chúng tôi đã tới thăm quê của thầy Thịnh nhiều lần, mà lần đầu tiên là mùa hè năm 2009. Tức là khoảng 11 năm về trước. Lần đó, người anh trai lớn của thầy vẫn còn khá khỏe chân, đưa chúng tôi đi thăm nhà thờ họ Ngô. Người anh đi trước, cậu em trai theo sau, rồi là nhóm chúng tôi. Theo lệ thường, thì tôi hay chạy lên phía trước lia máy ảnh để ghi kỉ niệm, rồi lại tụt lại phía sau.

Nhà thờ họ Ngô còn giữ được khuôn viên có tường bao khá rộng rãi và bề thế, một nếp nhà cổ với mái ngói xưa cũ cùng cửa mặt trước là gỗ bức bàn, một cái cổng chính mới xây cất lại trên đề dòng chữ Hán Ngô đại tông từ (từ đường dòng họ lớn Ngô). Chú ý chữ "tông từ" (nhà thờ dòng họ).

2. Bên trong từ đường có cây phả hệ họ Ngô chữ quốc ngữ được khắc lên đá đen theo lối mới, tiêu đề là Phả đồ Ngô đại tộc. Tôi vẫn chưa xem kĩ phả đồ này, nên chưa xác định được là thầy Ngô Đức Thinh thuộc đời thứ bao nhiêu của dòng họ Ngô ấy.

Có khá nhiều cổ vật bên trong từ đường: hệ thống bài vị, ngai thờ, hoành phi câu đối. Bên ngoài sân, ở bên trái từ đường thì có một tấm bia đá chữ Hán soạn thời Thành Thái. Đá ở vùng Hải Hậu không tốt, nên mặt bia đã nổ lỗ chỗ.

3. Thầy kể nhiều chuyện thú vị về thân mẫu và thân phụ. Ông không kể liền mạch, mà khi nhớ ra điều gì thì nói chuyện rải rác trên đường du lãng thời đó. Có khi đang ở Gò Công trong Nam Bộ, ăn một món mắm ngon, ông nhớ ra điều gì đó, và kể một chút về thân mẫu.

4. Ngoài họ Ngô cả làng, thì ở chi họ gia đình, mấy anh em thầy cũng xây cất một nhà thờ khang trang ở ngay tại nhà sinh ngày trước (là nhà của người anh trai lớn, là nơi tụ họp của đại gia đình). Nhà thờ ấy có cổng cao trên ghi ba chữ Hán là Ngô gia từ.

Có nghĩa là: ở phạm vi gia đình thì là gia từ, còn phạm vị họ toàn làng thì là tông từ. Chúng tôi thống nhất rằng, đó là trào lưu sau Đổi Mới ở vùng Đồng bằng Bắc Bộ. Sự phục hưng của văn hóa dòng họ.

5. Hôm nay là Thứ Ba ngày 9/6/2020, sau tang lễ được tổ chức ngày hôm qua (Thứ Hai, 8/6) tại nhà tang lễ quốc gia rồi được hỏa táng tại đài hóa thân Văn Điển (Hà Nội), tro cốt của thầy Ngô Đức Thịnh sẽ được nhập vào với khu mộ phần của gia tộc trong nghĩa trang nhân dân ở quê nhà.

Học trò xin đưa lên đây bức ảnh chụp vào mùa hè năm 2009 khi thầy dâng hương cho cha mẹ tại Ngô gia từ.

Kính chúc thầy an lạc nơi miền tịnh thổ cùng phụ mẫu và dòng họ Ngô ở quê nhà.

Học trò kính bái,
Chu Xuân Giao

Ngày 9 tháng 6 năm 2020,

Giao Blog

---







BỔ SUNG


4. Học trò Nguyễn Đăng Vũ viết trên các báo

(các ảnh trên được anh Vũ gửi tới Giao Blog)

GS.TS Ngô Đức Thịnh: Người truyền cảm hứng và lòng yêu văn hóa dân tộc

10:58 12/06/2020

Mấy hôm nay nhiều tờ báo đã đưa tin về Giáo sư, Tiến sĩ Ngô Đức Thịnh - một nhà nghiên cứu có nhiều đóng góp lớn lao trên lĩnh vực văn hóa học, dân tộc học, văn hóa dân gian, một nhà giáo chuẩn mực được nhiều thế hệ sinh viên, nghiên cứu sinh yêu quý, về cõi vĩnh hằng vào ngày 6/6/2020.

• GS.TS Ngô Đức Thịnh về cõi vĩnh hằng
• Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Lòng thành là điều quan trọng nhất...

Nhiều đồng nghiệp của ông cũng đã hết lời ca ngợi nhân cách, trí tuệ, cùng những công trình nghiên cứu đồ sộ của ông trong suốt gần 60 năm cầm bút, kể từ khi còn là sinh viên Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Bài viết này, tôi không dám nói thêm về những đóng góp to lớn của giáo sư Ngô Đức Thịnh, đặc biệt về Đạo Mẫu, về sử thi Tây Nguyên, vì tôi đã đọc các bài viết của nhiều người về những công trình này. 

Ở đây tôi chỉ xin viết đôi điều về những gì thầy đã dạy cho tôi trong những ngày được thầy dìu dắt, và những lần được may mắn cùng thầy đi lang thang trên một vài vùng đất ở quê mình.

May mắn vì là học trò của thầy

Tôi có một may mắn lớn của đời mình là được Giáo sư Ngô Đức Thịnh hướng dẫn làm luận án tiến sĩ về Văn hóa dân gian, từ năm 1998. Nhưng quả thật là khi bước vào làm luận án, tôi có nhiều lúng túng. Bởi tôi không được đào tạo từ chuyên ngành Văn hóa dân gian (vì trước đó tôi chỉ được đào tạo chuyên ngành về Văn học Phương Tây và sau về giảng dạy môn này ở Trường Đại học Quy Nhơn). 

Nhưng khi tôi trình bày về những gì mình thu thập được từ dọc biển đảo quê nhà (trong mấy năm chuyển về làm việc ở quê nhà Quảng Ngãi), như vài ghi chép về Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa, Lễ Cầu ngư, Lễ Đua thuyền trên biển, Hát Bả trạo, Hát Sắc bùa, vài chuyện kể, một số câu ca dân gian ở Cù Lao Ré - Lý Sơn…, thì Giáo sư Ngô Đức Thịnh (lúc đó là Phó Giáo sư, hướng dẫn 1), Giáo sư Nguyễn Chí Bền (lúc đó là Tiến sĩ, hướng dẫn 2), cùng Giáo sư Tô Ngọc Thanh,  Giáo sư Trần Quốc Vượng, Phó Giáo sư Trần Lâm Biền và một vài thầy cô khác ở Viện Nghiên cứu Văn hóa nghệ thuật (nay là Viện Văn hóa nghệ thuật Quốc gia Việt Nam) đã khuyến khích tôi viết về những chuyện đó. 

Giáo sư, Tiến sĩ Ngô Đức Thịnh.

Giáo sư Ngô Đức Thịnh còn bảo tôi: Đây là luận án tiến sĩ đầu tiên của cả nước về văn hóa biển, nên cần phải cố gắng nhiều; tư liệu về văn hóa biển thì thiếu, nên tăng cường đọc và khảo sát kỹ. Các thầy hướng dẫn và các thầy không trực tiếp hướng dẫn cũng chỉ bảo thêm nhiều điều khác. Đó là một sự may mắn lớn lao của tôi, để đến bây giờ tôi vẫn luôn quan tâm đến văn hóa, lịch sử biển đảo quê nhà, đặc biệt là về lịch sử, văn hóa gắn liền với Đội Hoàng Sa trong nhiều thế kỷ trước.

Nhờ sự may mắn đó mà sau này tôi có thêm một cuốn sách là "Văn hóa dân gian của cư dân ven biển Quảng Ngãi", NXB Văn hóa dân tộc, in năm 2016 (Công trình này được hai lần giải thưởng: Giải A của Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam (khi còn bản thảo); Giải A Giải Văn học nghệ thuật Phạm Văn Đồng lần thứ nhất, 2019 (khi đã in thành sách).

Một cách nhìn nhận về văn hóa biển của Giáo sư Ngô Đức Thịnh

Khi dạy chúng tôi lẫn khi thầy viết, thầy có nêu quan điểm: "Người Việt không có nguồn gốc biển mà cơ bản là cư dân sống ở vùng trước núi (gồm cả trung du) tràn xuống khai thác đồng bằng chiêm trũng, rồi lấn biển và khai thác biển". Và thầy kết luận: "Người Việt có truyền thống văn hóa biển cận duyên. Đặc trưng cơ bản của truyền thống biển cận duyên là sự kết hợp, gắn kết chặt chẽ giữa sản xuất nông nghiệp và hoạt động đánh bắt hải sản. Nói cách khác, việc khai thác hải sản chỉ là một bộ phận trong cơ cấu nền kinh tế nông nghiệp truyền thống "…

Giáo sư, Tiến sĩ Ngô Đức Thịnh và Tiến sĩ Nguyễn Đăng Vũ (năm 2003).

Khi làm luận án lẫn khi tiếp tục nghiên cứu thêm về đảo Lý Sơn, và nhiều nơi khác ở ven biển, tôi càng thấy điều này là đúng. Dù sống ở đảo, nhưng trong truyền  thống, người Lý Sơn chủ yếu cũng chỉ đánh bắt gần bờ; và dù người Việt đã ra khai phá đảo Lý Sơn từ đầu thế kỷ thứ 17, nhưng cho đến nay, đông đảo người dân Lý Sơn vẫn làm nông nghiệp là chính. 

Một số khác, nếu có quan tâm đến nghề đánh bắt hải sản, thì bộ phận ngư dân đánh bắt hải sản đó vẫn kết hợp với nghề làm hành tỏi ở những khoảnh đất nhỏ hẹp quanh 5 ngọn núi lửa Giếng Tiền, Hòi Sỏi, Hòn Tai, Hòn Vung, hòn Thới Lới. Có lẽ, nhờ hình thái sinh hoạt sản xuất này mà Lý Sơn có nền văn hóa biển đặc trưng, dù vẫn là văn hóa biển cận duyên, nhưng hòa hợp với tự nhiên, với đời sống của cư dân đất đảo.

Sau này, khi tiếp tục nghiên cứu về Đội Hoàng Sa, tôi cũng có viết thêm về việc một bộ phận người Lý Sơn lẫn vùng cửa biển Sa Kỳ có sớm đại dương, ngay từ đầu thế kỷ 17, và cũng nhờ việc sớm ra đại dương đó mà các triều đại phong kiến Việt Nam, từ thời các chúa Nguyễn, đến thời Tây Sơn, thời Nhà Nguyễn mới xác lập được chủ quyền ở quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.

Có lẽ trong thành tựu nghiên cứu khoa học của Giáo sư Ngô Đức Thịnh, theo tôi, không chỉ có Đạo Mẫu, Sử thi Tây Nguyên là nổi bật nhất, mà còn thành tựu nghiên cứu về văn hóa biển đảo. Cái cụ thể ở đây có thể thấy, ngoài những bài  thầy viết về văn hóa biển, thì công trình "Văn hóa dân gian làng ven biển" do ông chủ biên, với sự góp sức của các nhà khoa học có uy tín khác, là một công trình nghiên cứu khá toàn diện về phong tục, tập quán, tín ngưỡng, lễ hội, tri thức về biển của cư dân ven biển, đảo Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và là công trình nghiên cứu văn hóa biển đầu tiên ở Việt Nam. 

Rất tiếc, là công trình này mới chỉ dừng lại ở các làng biển phía Bắc, như Trà Cổ, Quan Lạn, Đồ Sơn, Nhượng Bạn, Phương Cần, Cảnh Dương…, mà chưa được bổ sung thêm về các làng biển phía Nam.

"Cái gì thuộc về cộng đồng hãy trả về cho cộng đồng"

Đó là lời khuyên của Giáo sư Ngô Đức Thịnh. Nhờ lời khuyên này mà lứa học trò chúng tôi đã "áp dụng" ngay vào chính Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa từ nhiều năm trước. Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa là một lễ thức văn hóa tín ngưỡng của các tộc họ trên đảo Lý Sơn và một số nơi khác trong tỉnh Quảng Ngãi có từ thuở xa xưa. Có lẽ có từ khi Đội Hoàng Sa bắt đầu được thành lập vào thời chúa Nguyễn. 

Nhưng vì nhiều lý do khác nhau, nên lễ thức đó ít khi được tổ chức, nếu có thì chỉ tổ chức nhỏ, phối hợp trong lễ cúng việc lề đầu xuân của một vài tộc họ có những vị Cai đội Hoàng Sa thời Tây Sơn, thời nhà Nguyễn.

Năm 2005, nhờ sự hỗ trợ từ một đề tài nghiên cứu khoa học của Viện Văn hóa nghệ thuật, chúng tôi đã tổ chức phục dựng lễ thức này. Vào các năm 2008, 2010, 2013, lại được ngành văn hóa tỉnh hỗ trợ phục dựng quy mô lớn, và sau đó Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa được công nhận là di sản phi vật thể quốc gia.

Nhưng dù có được hỗ trợ, thì chủ thể của Lễ Khao lề vẫn là 13 dòng họ tiền hiền lẫn các dòng họ hậu hiền trên đất đảo Lý Sơn. Họ chính là người tự nguyện đứng ra tổ chức lễ thức này hằng năm mà không ai có thể làm thay cho họ, ngay cả chính chúng tôi, là những người đề xuất phục dựng lại lễ thức này.

Lời khuyên trên của thầy không chỉ "áp dụng" cho Lễ Khao lề, mà hình như còn cho tất cả những loại hình văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc, các vùng miền khác. 

Hiện nay, ở đâu đó, khi có một đơn vị, một tổ chức đi làm thay cho cộng đồng về một loại hình văn hóa dân gian, thì ta cũng dễ dàng nhận ra sự sai lệch không đáng có. Thầy từng viết email cho tôi vào những năm 2009  rằng "Ngày nay con người có còn hòa hợp nữa hay không?" khi ông cùng chúng tôi đi dự lễ hiến sinh trâu của người Ca-dong trên huyện Sơn Tây (Quảng Ngãi) trước đó.

Trong thư ông viết: "Vũ ơi, mình gửi cho Vũ bài này, có lẽ còn viết vội. Thực ra khi dự lễ ăn trâu của người Ca-dong, mình bị choáng ngợp bởi sức sống và sức mạnh của nó và từ đó đến nay mình cứ suy nghĩ mãi. Phải chăng, sức sống và sức mạnh của nó có được là ở bên cột ăn trâu đã diễn ra một cuộc đại hoà hợp giữa con người với thiên nhiên, con người với thần linh và con người với con người, mà trong xã hội cổ truyền con người đã tạo ra được sự hoà hợp tuyệt diệu đó. Và đó cũng là triết lý sống, lẽ sống của họ. Nói điều đó ra cũng là để nói ngày nay con người có còn được sự hoà hợp đó nữa hay không và điều đó cũng để cắt nghĩa sự tha hoá của con người hiện đại".

Kèm theo thư này, ông có gửi cho tôi bài viết có tên gọi là "Triết lý sống bên cột ăn trâu", để tôi in vào cuốn "Sơn Tây - xưa và nay". Giờ đây khi mở lại mail của thầy, đọc mấy dòng thư, kèm theo bài viết ngắn 3 trang, tôi thấy lòng mình trĩu nặng và buồn khôn xiết. Không phải chỉ là nhớ những ngày đó cùng thầy ở Viện Văn hóa nghệ thuật, Viện Văn hóa dân gian, lên tận núi cao với bao nhọc nhằn, mà nghĩ về những điều thầy trăn trở, sẻ chia về sự tha hóa của con người. Trong bài viết, thầy còn đặt ra câu hỏi: "Đã bao giờ chúng ta tự hỏi, con người của xã hội "nguyên thuỷ" đã thiết lập nên mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, đặc biệt là "thiêng hoá tự nhiên để bảo vệ tự nhiên" như vậy sẽ có ý nghĩa như thế nào trong việc bảo vệ thiên nhiên, bảo vệ môi trường sống đang bị huỷ hoại như ngày nay?"...

Cách đây hơn một tuần trước, tôi từ Quảng Ngãi ra Hà Nội đến thăm thầy ở Bệnh viện đa khoa Nông nghiệp ở Thường Tín. Nhìn thầy trên giường bệnh, tôi có linh cảm thầy sắp đi xa. Lại nhớ không chỉ một lần đi Sơn Tây (Quảng Ngãi), hai lần thầy đi Lý Sơn quanh hết làng hết xóm, vài lần đi Sa Huỳnh và dọc biển, một lần đi thăm mộ Ân công hầu Trần Công Hiến ở Bình Dương (Bình Sơn) với bao kỷ niệm cùng những tâm huyết thầy vẫn dành cho văn hóa dân tộc... 

Với nhiều thế hệ chúng tôi, GS.TS. Ngô Đức Thịnh là một nhà nghiên cứu văn hóa có tầm vóc, trên nền tảng của một nhà dân tộc học. Ông từng có nhiều năm công tác ở Viện Dân tộc học, bởi vậy, những công trình nghiên cứu của ông khó bóc tách đâu là dân tộc học, đâu là văn hóa dân gian. 

Vả chăng, ranh giới giữa hai ngành khoa học này cũng mỏng manh. Có lẽ với gốc nguồn và bối cảnh như thế nên mặc dù GS.TS. Ngô Đức Thịnh có cống hiến lớn trên lĩnh vực nghiên cứu văn hóa, đặc biệt trong những năm tháng ông là Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian (1994-2004), và khi nghỉ hưu, là Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam - một tổ chức NGO, song chúng tôi vẫn luôn nhận ông là người của dân tộc học. 

Với dân tộc học Việt Nam, nếu tính từ GS.TS. Nguyễn Văn Huyên, người có công khai mở cho ngành khoa học này, GS.TS. Ngô Đức Thịnh được coi là thuộc thế hệ thứ ba, sau những tên tuổi lớn của thế hệ thứ hai, như các nhà Dân tộc học Nguyễn Từ Chi, Đặng Nghiêm Vạn, Phan Hữu Dật, Bế Viết Đẳng, Nguyễn Khắc Tụng, Diệp Đình Hoa, Mạc Đường…

Giờ thầy đã thật sự đi xa rồi, nhưng niềm cảm hứng và lòng yêu văn hóa dân tộc mà thầy đã truyền dạy thì bền vững trong các thế hệ học trò chúng tôi. Mong thầy thanh thản về phía bên kia cùng thế giới của những người hiền. Tôi luôn tin rằng, những gì thầy đã cống hiến cho văn hóa dân tộc, những gì thầy đã truyền dạy cho các thế hệ học trò chúng tôi, vẫn là những bài học để đời. 

Chúng tôi, những người cũng theo chân thầy luôn tin rằng, những điều thầy để lại vẫn luôn còn mãi trong những trang sách và trong tâm khảm của mỗi người đã trót lòng đam mê văn hóa dân tộc Việt Nam.

TS. Nguyễn Đăng Vũ

http://antg.cand.com.vn/Kinh-te-Van-hoa-The-Thao/GS-TS-Ngo-Duc-Thinh-Nguoi-truyen-cam-hung-va-long-yeu-van-hoa-dan-toc-598644/



3. Trưởng nam Ngô Bằng Phong chia sẻ trên Fb

"

Ngô Bằng Phong

2 giờ · 

Lời cảm ơn

Thay mặt gia đình xin gửi lời cảm ơn đến các cơ quan ban ngành, các ông, bà, chú, bác, anh em và bạn bè đã chia buồn và tiễn đưa bố tôi GS-TS Ngô Đức Thịnh về nơi an nghỉ cuối cùng tại quê nhà.

Tang gia bối rối có gì sơ suất xin được lượng thứ.

"

https://www.facebook.com/ngo.bangphong/posts/2983842941699484





2. Tin của Phạm Tứ, ảnh của Nguyễn Văn Kự (xem toàn văn ở đây)









1. Một bài thơ của thi sĩ Ái Vân Quốc (có trích mấy câu làm đề từ bài ở trên)

"
Ái Vân Quốc

Mở đầu chùm Đoạn Trường Vô Thanh: Đứt ruột không tiếng

Ngọn đèn*

trời đất còn không thể lâu dài/trường cửu, huống là người/người ta (Lão tử)**

tuổi lên năm theo anh trốn cha ra chơi phố huyện

lần đầu phát hiện vũ trụ:

ở bên ngoài căn nhà đất của cha, có thực một thế giới bao la

ở bên ngoài ngọn đèn dầu của cha, có thực những hàng đèn đường quyến rũ

tha thẩn lần đầu như mân mê mương nước đầu làng: những mảnh thủy tinh lượn quanh đàn cá phướn

khoai lang hồng bới lên từ nắng cạnh con đường

xâu bánh đa rắc vừng treo trên tường cũ quán

vượt qua sân vận động sang bên kia là gió hoa bòng*** rười rượi cổng trường

phố huyện giờ này ở đâu trong đám mây trắng kia

đêm nay

dưới ngọn đèn đường

cha ở trong phố huyện

trong đám mây

trong căn nhà đất

dưới một mét rưỡi hơn, trên có nhiều vòng hoa đang héo dần

ngọn đèn của cha

vẫn đang tiếp cháy trong con

hiện lên đầu dãy đèn đường đêm nay, và nối những đêm mai

Tokyo, 2.2007

--------------

Chú thích:

* Đây là bài đầu tiên trong chùm Đoạn trường vô thanh 断腸無声: Đứt ruột không tiếng, để tưởng niệm cha tôi, sẽ thực hiện dần cho đến ngày sang cát cho ông (gồm: thơ avq, thơ do avq dịch, và những nội dung khác nói về sự ra đi/sẽ ra đi không trở lại của thân xác giả tạm của kiếp người). Đặt tên chùm Đoạn trường vô thanh: Đứt ruột không tiếng là có bao hàm một ý để ghi nhớ những kỉ niệm nho nhỏ giữa hai cha con liên quan đến Đoạn trường tân thanh 断腸新声: Tiếng kêu mới đứt ruột [tức Kim Vân Kiều tân truyện, hay Kiều, Truyện Kiều] của cụ Tố Như.

Phụ chú của Tiền Vệ: Khi nhận được bài thơ này từ Ái Vân Quốc, chúng tôi có liên lạc ngay với anh và nhắc cho anh rằng nhan đề Đoạn trường vô thanh đã được nhà thơ Phạm Thiên Thư sử dụng trước năm 1975 ở Sài Gòn. Ái Vân Quốc vô cùng ngạc nhiên về sự trùng hợp ngẫu nhiên này. Anh sinh vào tháng 3 năm 1975 tại Hà Nội, và khi anh lớn lên sau 1975, thơ Phạm Thiên Thư không còn được lưu hành nữa, nên anh không hề biết rằng năm 1969 ở miền Nam Việt Nam nhà thơ Phạm Thiên Thư đã có sáng tác thi phẩm Đoạn trường vô thanh (xuất bản năm 1972 tại Sài Gòn), dài 3254 câu. Đoạn trường vô thanh của Phạm Thiên Thư đã đoạt giải nhất văn chương toàn quốc (Việt Nam Cộng Hoà) năm 1973, và nhiều đoạn trong thi phẩm đã được một số nhạc sĩ nổi tiếng phổ thành ca khúc. Nhà thơ trước ở miền Nam, nhà thơ sau ở miền Bắc, hai tác phẩm cách nhau gần 40 năm nhưng không ngờ lại có cùng một nhan đề! Sự trùng hợp ngẫu nhiên này chỉ có thể xảy ra ở Việt Nam, nơi đã phải trải qua một giai đoạn lịch sử vô cùng kỳ lạ.

** Nguyên văn: 老子曰。 天地尚不得長久。而況人乎 (phiên âm Hán Việt: Lão tử viết, thiên địa thượng bất đắc trường cửu, nhi huống nhân hồ). Câu này trích lại từ điều/điều mục/phẩm 37 (phẩm cuối cùng) của sách Lí hoặc luận 理惑論 do Mâu tử 牟子 (tức Mâu Bác 牟博), người Trung Quốc, soạn trong khoảng những năm 195-198, tại Luy Lâu [vùng Thuận Thành, Bắc Ninh, thuộc Việt Nam ngày nay] – nơi ông đã bỏ Nho, vứt Lão, để qui y Phật (có thể là do nhờ được học kinh Phật tiếng Việt / Kinh Phật tiếng Phạn đã dịch sang tiếng Việt lưu hành tại Giao châu lúc đó) [ở đây, tạm theo quan điểm của Trần Văn Giáp, Lê Mạnh Thát, Trần Nghĩa và một số vị khác].

*** hoa bòng: ngôn ngữ của cha tôi. Ông hay nói: hoa bòng, hoa bòng hoa bưởi, bòng bưởi.

"

http://www.tienve.org/home/literature/viewLiterature.do?action=viewArtwork&artworkId=5559