Nhà Hán xâm lược nước ta vào năm 111 trước Công nguyên. Cùng với việc cai trị bằng hệ thống những qui định, luật lệ, thì người Hán cũng dùng văn hóa của mình như là một trong những phương thức để đồng hóa người Việt. Dưới một nghìn năm Bắc thuộc, tuy chúng ta không bị đồng hóa nhưng những phong tục tập quán, cách ăn ở, sinh hoạt của người Hán cũng ảnh hưởng không hề nhỏ đến người Việt. Những ngôi mộ Hán là một ví dụ.
Bên trong ngôi mộ Hán có niên đại gần 2.000 năm.
Những năm 50 của thế kỷ XX, trên những cánh đồng các tỉnh như Quảng Ninh, Nam Định, Hưng Yên, Thái Bình… người ta đều bắt gặp những ngôi mộ Hán lớn, nhỏ tại các gò, đồi. Về hình thức, ở đồng bằng, mộ thường được đắp thành các gò, đống cao. Ở đồi đất, mộ được khoét sâu vào các sườn đồi. Một số mộ rất lớn, có diện tích hàng ngàn mét vuông, cao tới 5 - 6 mét.

Trước đây, công việc nghiên cứu các ngôi mộ Hán chưa được phát triển mạnh vì lực lượng cán bộ chuyên môn ít, kinh phí hạn hẹp và cả những quan niệm sai lầm cho rằng những ngôi mộ Hán này là của những kẻ xâm lược phương Bắc. Vì vậy, ở nhiều địa phương, hàng trăm ngôi mộ Hán đã bị san phẳng lấy đất lấp ao hồ, làm đường giao thông, hiện vật bị thất lạc, chỉ một số ít được thu giữ về bảo quản tại các bảo tàng.

Trong dân gian bấy lâu vẫn cho rằng, có chuyện táng trinh nữ cùng chủ nhân trong mộ Hán. Ở Trung Quốc cổ đại, chuyện mộ Hán có táng theo cung tần mỹ nữ, kẻ hầu hạ, trinh nữ đã được chứng minh là có thật. Tuy nhiên, ở Việt Nam, nhiều nhà khảo cổ học có kinh nghiệm, thâm niên trong nghề cho biết, họ chưa từng khai quật hay chứng kiến được bất kỳ ngôi mộ nào có biểu hiện hay dấu vết của việc này.

Ngoài ra, việc yểm bùa hay có âm binh canh giữ mộ Hán cũng là một trong những câu chuyện không dễ khẳng định hay phủ định. Mới đây, chúng tôi có về tìm hiểu một ngôi mộ Hán ở xã Liên Hòa, huyện Kim Thành, tỉnh Hải Dương. Một số thông tin cho rằng, đây là một ngôi mộ Hán rất lớn, có đến 4 vòm cửa? Tuy nhiên, nhiều người dân ở đây cho biết, vào khoảng năm 1996, ngôi mộ này đã bị đào trộm và đến nay, người dân và các nhà khảo cổ học dường như không có bất kỳ thông tin gì về ngôi mộ này. 
Ngôi mộ Hán có niên đại gần 2.000 năm được khai quật ở thôn Vũ Xá và phục dựng trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Hải Dương.
Ông Phạm Văn Lụy, ở thôn Hưng Hòa, xã Liên Hòa cho biết, ở thời điểm người ta đào trộm mộ, bà con trong thôn phát hiện và ra chứng kiến rất đông. Tuy nhiên, những người này đã giăng dây xung quanh khu vực đào mộ và đứng bảo vệ, không ai có thể vào gần được. Người đứng ra tổ chức đào mộ khi ấy là một người lạ mặt, nhưng lại thuê những người ở trong chính thôn Hưng Hòa đào bới. Ông Lụy và một số người chứng kiến cho biết, tính đến nay, trong số những người đào mộ hôm ấy, chỉ duy nhất có 1 người còn sống. Những người còn lại đều đã chết với nhiều lý do khác nhau và đa phần là chết trẻ hay gặp đột quỵ, tai nạn.
Thời gian gần đây, các nhà khoa học trong và ngoài nước đã xác nhận, chủ nhân của các ngôi mộ Hán không phải chỉ có quan lại người Hán mà còn có rất nhiều người Việt, là những quý tộc, thương nhân hoặc các quan lại dưới thời Bắc thuộc. 
Vì vậy việc bảo lưu và nghiên cứu các ngôi mộ Hán mới được quan tâm hơn. Năm 1996, UBND tỉnh Hải Dương cho Công ty Bánh kẹo Nghĩa Mỹ thuê đất tại cánh đồng thôn Vũ Xá, xã Ái Quốc, huyện Nam Sách (nay thuộc thành phố Hải Dương). Tại khu vực này có một gò đất cao, nhân dân địa phương gọi là đống Dom.
Thực chất đây là ngôi mộ Hán rất lớn, diện tích đống Dom khoảng 1.325m², cao trên 3m so với mặt ruộng, qua nhiều thế kỷ bị bào mòn và nhiều lần bị đào bới nên đỉnh mộ đã xuất lộ chỉ cách mặt đống khoảng 50cm.
Sau khi được Bộ Văn hóa - Thông tin khi ấy cấp giấy phép, tháng 8-1996, ngôi mộ Hán này chính thức được khai quật và nghiên cứu. Để cho ngôi mộ được xuất lộ hoàn chỉnh, nhóm nghiên cứu đã mở hố khai quật rộng 12m x 12m, sâu trên 3m so với đỉnh đống, làm xuất lộ hoàn toàn ngôi mộ kể từ đáy.
Theo kết quả nghiên cứu, về cấu trúc, ngôi mộ có 3 vòm cuốn song song, cửa hướng nam, chân móng cách nhau 35-40cm. Từ móng lên đến đỉnh vòm các cuốn xấp xỉ 240cm. Các cửa mộ đều được lấp kín bằng gạch xếp nghiêng. Khoảng cách giữa các vòm cửa được xây liền thành một bức tường cao gần đỉnh cuốn và rộng mỗi phía trên 1m. Cuối mộ được xây bịt lại. Phía ngoài có xếp 1 chồng gạch như bậc để bước lên đỉnh mộ. Từ trên xuống, móng của ngôi mộ Hán này chỉ xây 1 hàng gạch, nền không lát. 
Gạch xây ngôi mộ này có kích thước trung bình 48x7x23 (cm) gồm 2 loại: múi bưởi và khối hộp chữ nhật. Tổng số gạch xây vào khoảng 40m³ nhưng số còn thu được khi khai quật là trên 30m³. Gạch có độ nung vừa phải, khi mới đào lên rất dễ vỡ, sau khi phơi khô rất cứng và đanh, khó chặt đập, có nhiều hòn phủ một lớp thủy tinh trông tựa như tráng men. Gạch có màu xám nhạt hoặc hồng nhạt.
Bên cạnh đó, hầu hết các viên gạch đều có hoa văn ở 1 hoặc 4 mặt bên. Hoa văn khá phong phú, gồm các loại: quả trám, các kiểu chữ S tiền ngũ thù, hình trâm, hình thoi đấu đầu... Chữ trên gạch cũng khá phong phú những chữ Hán còn đọc rõ là chữ “hoàng; nghi; ngôn; hoàng quân”.
Đặc biệt, có một viên gạch dài 49cm, rộng 25cm, dày 7,5cm, có hàng chữ Hán cổ. Giáo sư Hoàng Khởi Thiên, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Quảng Tây - Trung Quốc, trong chuyến thăm và làm việc tại Bảo tàng Hải Dương, đã dịch là: “Vĩnh kiến ngũ niên cổ nguyên vương Hoàng tác cáo”, cho biết ngôi mộ này được xây dựng vào khoảng năm 130 (niên đại đến nay là 1.885 năm).
Khi khai quật ngôi mộ này, các nhà khảo cổ phát hiện ra rằng, những hiện vật trong mộ đã bị lấy cắp, chỉ còn lại một ít mảnh gốm vỡ. Ở vòm giữa tìm được một vài mẩu sắt gỉ, khả năng là những đoạn gẫy mục của một thanh kiếm. Toàn bộ gạch và hiện vật của ngôi mộ này đã được chuyển về Bảo tàng tỉnh Hải Dương để phục dựng lại đúng như mô hình cũ.
Việc phát hiện và khai quật ngôi mộ Hán có niên đại gần 2.000 năm này đã tạo điều kiện cho các nhà khảo cổ học nghiên cứu sâu hơn về những ngôi mộ Hán tại Việt Nam. Bên cạnh đó, mô hình này cũng giúp nhân dân, khách tham quan có điều kiện được chiêm ngưỡng và biết nhiều thông tin hơn về mộ Hán.
Vũ Cảnh – Vũ Linh