Mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương nằm dưới lòng Hồ Tây (gần Phủ Tây Hồ) ?

Đầy hồ rực rỡ hoa sen

Sai người xuống hái để lên cúng đàn

Chớ trèo lên mộ Xuân Hương

Suối vàng còn giận tơ vương lỡ làng

Sen tàn phấn rữa mồ hoang

Xuân Hương đã khuất bên đàng cỏ xanh

U hồn say khướt làm thinh

Gió xuân mấy độ thổi tình ai hay

 (thơ của hoàng tử Miên Thẩm, bản dịch của Hoàng Xuân Hãn).

"Có bao nhiêu nghĩa địa dưới đáy hồ? Trao đổi với PV Báo GĐ&XH, PGS.TS Nguyễn Lân Cường cho biết, ngành khảo cổ chưa từng nghiên cứu về vấn đề này. Đưa những thắc mắc này đến một số nhà khoa học khác, tất cả đều lắc đầu" (năm 2010, xem tư liệu số 2)

Khu Hồ Tây có gắn với hai người phụ nữ tài danh của nước Việt: Hồng Hà nữ sĩ Đoàn Thị Điểm, và Cổ Nguyệt đường Hồ Xuân Hương.

Mộ của nữ sĩ họ Đoàn thì nay đã được qui tập về với phu quân (thi sĩ Nguyễn Kiều là sứ thần Đại Việt đi cống nhà Thanh cùng với Nguyễn Tông Quai những năm đầu thời Cảnh Hưng). Bà là vợ kế của Nguyễn Kiều. Khi khác, sẽ đi tư liệu về nữ sĩ họ Đoàn.

Hôm nay, thì nói về mộ của Hồ Xuân Hương. Trước hết là một ít tư liệu của dòng họ Hồ.

1. Tin của VTC năm 2012

Mộ phần nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở Hồ Tây?

• 06/10/2012 07:00

Người ta tin rằng có mộ phần nữ sĩ Hồ Xuân Hương dưới làn nước hồ Tây, dòng họ Hồ lại thêm một lần rậm rịch chuyện tìm kiếm.
Hồ Xuân Hương là ai?

Thơ của bà chúa thơ Nôm thì người Việt nào cũng thuộc đôi ba câu, nhưng bà là ai, số phận thế nào thì mấy ai tường, thậm chí nhiều chi tiết về cuộc đời bà vẫn lửng lơ trong thắc mắc của người đời như nhà thơ Hoàng Trung Thông từng băn khoăn rằng: “Như có như không như không như có”.

Trong một lần công tác, tôi về Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu, Nghệ An) - mảnh đất địa đầu xứ Nghệ xưa nay nức tiếng là làng khoa bảng, khi có câu “Bắc Hà - Hành Thiện, Hoan Diễn - Quỳnh Đôi”. Nằm trên quốc lộ 1A có biển chỉ dẫn “Bia, mộ nữ sĩ Hồ Xuân Huơng” khiến tôi băn khăn, phải chăng người ta đã tìm được và “quy tập” mộ phần của “bà chúa thơ Nôm” về quê nhà?

Ông Hồ Xuân Quế

Từ đường quốc lộ 1A, đi vào con đường liên xã chừng 5- 6km, tôi đến xã Quỳnh Đôi, bên tay phải có nhà bia ghi dòng chữ “bia nữ sĩ Hồ Xuân Hương (1772- 1822)”- thì ra đây chỉ là bia, chứ không phải mộ bà. Hai bên đường dẫn vào nhà bia, là hàng xà cừ cổ thụ, và gần cạnh là mộ chí của nhà cách mạng Hồ Tùng Mậu và Anh hùng Cù Chính Lan, bao quanh là cánh đồng lúa xanh rì…

Đem băn khoăn này, tôi vào chiêm bái Nhà thờ họ Hồ Quỳnh Đôi - một trong 3 dòng họ (họ Hoàng, họ Nguyễn, họ Hồ) có công “khai ấp lập làng” cách nay 1630 năm. Đền thờ họ được Nhà nước công nhận di tích lịch sử. 

Hỏi chuyện cụ Hồ Xuân Quế - Trưởng Ban Cán sự họ Hồ Quỳnh Đôi, thì cụ cho biết: “Tôi cũng không biết mộ bà ở mô, người ta nghi mộ bà ở Vĩnh Phúc, hay ở ven Hồ Tây chi đó…”. Về thân thế, sự nghiệp của “bà chúa thơ Nôm”, cụ Quế mở sổ ghi ra:

Theo tộc phả thì, ông Hồ Phi Diễn (1703- 1786) đỗ tú tài năm 24 tuổi, ra Bắc dạy học, lấy bà họ Hà quê Hưng Yên rồi sinh được một con gái là Hồ Phi Mai (bút danh sau là Hồ Xuân Hương) ở phường Khán Xuân, huyện Vĩnh Thuận (nay ở vườn Bách Thảo gần hồ Tây). 

Nhà thờ họ Hồ Quỳnh Đôi

Có người nói lại cho rằng, Hồ Xuân Hương là con ông Hương cống Hồ Sĩ Danh (1706- 1783), em ruột Hoàng giáp Hồ Sĩ Đống nhưng phả hệ Quỳnh Đôi không thừa nhận điều này, vì ông Hồ Sĩ Danh sau khi đỗ Hương cống không ra làm quan, cũng không đi đâu xa khỏi làng nên không thể có con là Hồ Xuân Hương.

Cũng theo tộc phả, thì Hồ Xuân Hương và Hoàng đế Quang Trung - Nguyễn Huệ (tức Hồ Thơm) là anh em cùng có chung ông tổ 5 đời, cùng đời thứ 27 của Đức Nguyên tổ Hồ Hưng Dật.

Hồ Xuân Hương tài năng lỗi lạc về thi ca và học vấn ở Kinh Kỳ, nhưng đời riêng thì có số phận hẩm hiu - lấy 3 đời chồng, và đều… làm lẽ, đều bị vợ cả chèn ép, có lẽ vì thế bà đã “kêu” lên: “Chém cha cái kiếp lấy chồng chung…”.

Về thăm “quê cha”

Về làng Quỳnh Đôi, từ nam phụ lão ấu, ai ai cũng tự hào về quê mình, có nhiều danh nhân, trong đó có nữ sĩ Hồ Xuân Huơng và ai cũng kể vanh vách nhiều giai thoại về bà. 

Theo giai thoại của làng thì Hồ Xuân Hương đã từng về “quê cha” - làng Quỳnh Đôi. Khi về quê, Hồ Xuân Hương đã đi gánh nước ở giếng Cả, đựng nước là 2 nồi đất. 

Vốn là con gái đất Bắc chốn Kinh Kỳ, không thạo việc nhà nông, nên “nàng” gánh nước lóng ngóng, bị trượt chân ngã, vỡ cả 2 nồi đất, nước tung tóe. Trai làng, thấy cô gái xinh xắn, thì đổ ra trêu ghẹo. 

Hồ Xuân Hương không “đỏ mặt”, mà làm ngay bài thơ “Vũ hậu tức cảnh” (Tức cảnh sau mưa) để “chữa thẹn”, có câu: “Giơ tay với thử trời cao thấp/ Xoạc cẳng đo xem đất ngắn dài”. Người ta phải “lè lưỡi”, đúng là phận nữ nhi, nhưng khí phách thật như Từ Hải! Giếng Cả, như trong giai thoại xưa nay vẫn còn, nhưng nay thành ao cá.

Thấy có người con gái nổi tiếng thơ văn ở xứ Bắc về, thì bao tài tử văn nhân của làng, của vùng kéo nhau tới… xem mặt. Mà, làng Quỳnh Đôi hồi ấy đã nổi tiếng là làng khoa bảng, người có chữ nghĩa không thiếu, các danh sĩ trong làng hồi bấy giờ, như Long Sơn, Hổ Sơn… 

Phả hệ Hồ tộc

Một tối có ông đồ Dương Trí Tản vốn tính ngang ngạnh, tự phụ cũng sang thách đấu văn thơ với “người đẹp”. Rít xong hơi thuốc lào nhả khói mù mịt, cho mọi người giãn ra, Trí Tản ung dung ra đọc “ứng khẩu” một bài thơ đã chuẩn bị sẵn: “Eo lưng thắt đáy thật là xinh/ Điếu ai hơn được điều cô mình/ Thoắt châm thoắt bén duyên hương lửa/ Càng núc, càng say tính với tình”. 

Hồ Xuân Hương “tẩn” luôn: “Giương (từ đồng âm với tên họ là Dương của Trí Tản) oai giễu võ thật là kinh/ Danh tiếng bao lăm đã tận rồi/ Thoáng ngửi thoáng ghê hơi hương lửa/ Tài trí ra sao hỏi tính tình”. 

Bao tài tử giai nhân chốn Kinh Kỳ mà Hồ Xuân Hương “không thèm chấp” nữa mà một ông đồ tự phong, nghiện thuốc lào chốn làng quê này lại còn đòi “hương lửa” (chim chuột) với nàng! Từ đó, “ông đồ” Dương Trí Tản không còn lên mặt dạy đời, cậy có tý chữ “bắt nạt” mọi người ở chốn làng quê này.

Lập Cổ Nguyệt đường

Bên cạnh Hồ Tây lộng gió, Hồ Xuân Hương lập ra Cổ Nguyệt đường - là cái quán nơi đàm đạo thơ văn, thu hút nhiều văn nhân - bạn bè lui tới, như Chiêu Hổ, Trần Hầu, Tốn Phong Thị, Phạm Quí Thích, Nguyễn Huy Tự, Mai Sơn Phủ, Cư Đình, Trần Quang Tĩnh, Trần Phúc Hiển, và có cả Nguyễn Du nữa…

Ông Cự Đình khi giới thiệu bà với ông Tốn Phong Thị đã viết: “Hồ Xuân Hương học rộng mà thuần thục, dùng chữ ít mà đầy đủ, từ mới lạ mà đẹp đẽ, thơ đúng phép mà văn hoa, thực là một bậc tài nữ”.

Tốn Phong Thị cũng nói: “Tuy đầy vẻ gió trăng mây móc nhưng đều tự đáy lòng mà phát ra, biểu hiện thành lời nói, lại đều đúng với cái ý nghĩa: xuất phát từ mối tình mà biết dừng lại trên lễ nghĩa”.

Mộ phần bà ở đâu?

Để tìm hiểu thông tin từ phía dòng họ Hồ, tôi đã tìm gặp nhà nghiên cứu Hồ Bá Hiền - Trưởng ban Sử - Ban Liên lạc họ Hồ Việt Nam - người luôn đau đáu với việc tìm mộ phần của một người trong dòng họ. Ông Hiền không còn ở khu tập thể Trung Tự, nay ông mới chuyển đến chung cư ven Hồ Tây, có lẽ để gần nơi bà Hồ Xuân Hương yên nghỉ, khi ông mở cửa sổ ra là nhìn ra mặt hồ!

Ông Hiền nói: chứng tích rõ nhất là ở bài thơ “Long Biên trúc chi từ” của Tùng Thiện Vương (Miên Thẩm), khi năm 1842 nhà thơ hộ giá vua anh là Thiệu Trị (1840- 1847) ra Bắc tiếp sứ thần Trung Hoa. 

Ông Hồ Bá Hiền

Miên Thẩm sai cô hầu gái ra Hồ Tây hái sen về cúng đàn, còn dặn rằng: “Đầy hồ rực rỡ hoa sen/ Sai người xuống hái để lên cúng đàn/ Chớ trèo lên mộ Xuân Hương/ Suối vàng còn giận tơ vương lỡ làng/ Sen tàn phấn rữa mồ hoang/ Xuân Hương đã khuất bên đàng cỏ xanh/ U hồn say khướt làm thinh/ Gió xuân mấy độ thổi tình ai hay” (GS. Hoàng Xuân Hãn dịch). 

Nơi “cúng đàn”, phải chăng là chùa Kim Liên, nay vẫn còn, mộ phần của Hồ Xuân Hương cạnh nghĩa địa Đồng Táo, cách xa chùa không quá 300m. Cần nói thêm là, trước kia Hồ Tây nhỏ hơn bây giờ, khi bị vỡ đê, nước đã nhấn chìm nhiều nghĩa địa, trong đó có nghĩa địa Đồng Táo.

Ông Hồ Sĩ Bằng, nguyên Viện trưởng Viện Quan hệ Quốc tế, Viện Nghiên cứu chủ nghĩa Mác- Lênin và Tư tưởng Hồ Chí Minh, trong sách “Họ Hồ trong cộng đồng dân tộc Việt Nam” đưa nghi vấn: “Các nhà nghiên cứu thiên về thuyết mộ bà Hồ Xuân Hương nằm ở nghĩa địa ven hồ”. 

Sách “Tây Hồ chí” có đóng dấu của Viện Viễn Đông Bác Cổ, ký hiệu A3192/1-2 đoạn viết về hình thế hồ có câu: “Thôn Lạc Chính (tên cũ là Ngũ Xã) ở giữa hồ gồm 2 bãi bồi lớn, nhỏ hình con lân. Bãi lớn rộng vài trăm mẫu là khu dân cư, bãi nhỏ khoảng ba bốn chục mẫu có nhiều phần mộ”.

Bài thơ cùng nhiều tài liệu khác, ông Hồ Bá Hiền nghi mộ bà ở một trong 3 nơi: nghĩa địa Lạc Chính (gần Trúc Bạch), nghĩa địa Đồng Táo (ở Nghi Tàm) và gò Thất Tinh (giữa Thụy Khuê và làng Hồ Khẩu). 

Từ những thông tin trên là chưa đủ, ông Hiền “cầu cứu” đến Trung tâm tìm mộ từ xa của UIA. Nhà ngoại cảm NTN cho biết, mộ bà hiện ở khu vực hồ Tây (gần nghĩa địa Đồng Táo, gần khách sạn Thắng Lợi). Mộ ở dưới hồ, sâu khoảng 1,8- 2,4 m, cạnh đấy có một miếu thờ bà… Từ đó, ông Hiền đã phác ra sơ đồ mộ bà: Cách phủ Tây Hồ 625m về phía Tây Nam, cách khách sạn Thắng Lợi 915m về phía Nam, từ miếu cũ xuôi về Tây 1.480m.

Sơ đồ vị trí ngô mộ, do ông Hồ Bá Hiền vẽ

Ông Vũ Hồ Luân - Trưởng Ban quản lý di tích đình, chùa làng Hồ Khẩu, phường Bưởi, cho biết: “Thực ra, tôi nguyên cũng là người họ Hồ. Theo các cụ truyền lại thì vua Quang Trung - Nguyễn Huệ (tức Hồ Thơm) khi kéo quân ra Bắc đánh quân Thanh đem theo rất nhiều người họ Hồ ra, rồi định cư rải rác ở Thăng Long, trong đó có cụ kỵ tôi. 

Khi Nguyễn Ánh diệt nhà Tây Sơn, thì nhiều người họ Hồ ở Thăng Long đổi sang họ khác, cụ kỵ tôi đổi sang họ Vũ, nhưng vẫn lấy đệm là Hồ (Vũ Hồ)”. 

Là nhà giáo nghỉ hưu, lại sống nhiều đời ở làng Hồ Khẩu, rất am hiểu, và viết nhiều sách về vùng Hồ Tây, ông Vũ Hồ Luân cho biết: “Tôi đã cùng 2 đoàn của dòng họ Hồ gồm 2 tiến sĩ, 6 kỹ sư và cử nhân, đi ca-nô ra hồ Tây để xác định vị trí, theo thông tin của nhà ngoại cảm”. Tuy nhiên, các cuộc tìm kiếm vẫn chưa thành công

Ông Hồ Bá Hiền cho biết, việc tìm được mộ phần - di cốt của bà không chỉ là mong mỏi của hậu sinh dòng họ, mà của những ai yếu mến bà trong nước và quốc tế, để ta có dịp thắm cho bà nén hương.

Liên Phạm – Công lý

2. Tin của Gia đình năm 2010

Nghĩa địa dưới đáy Hồ Tây

Ngày 3 Tháng 6, 2010 | 10:12 AM

GiadinhNet - Báo GĐ&XH đã từng đăng bài về thực hư ngôi mộ thật của nữ sỹ Hồ Xuân Hương. Từ nhiều căn cứ khoa học, lịch sử chỉ ra rằng mộ của bà nằm ở dưới Hồ Tây (Hà Nội).

> Mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương nằm dưới hồ Tây?

Một số con cháu dòng họ Hồ đã tìm đến Hồ Tây để tìm mộ bà thì được những người dân ở đây cho biết, còn rất nhiều ngôi mộ đang nằm sâu dưới đáy hồ.

Chúng tôi tìm đến những người dân sống lâu năm ở quanh hồ. Một số người gắn đời mình với nghề chài lưới trên Hồ Tây tiết lộ rằng, trong nhiều lần lặn xuống đáy hồ, thỉnh thoảng họ lại bắt gặp những... nấm mồ.

Hàng ngày vẫn còn hàng trăm người đánh bắt cá trên hồ mà trong số đó ít ai biết rằng có hàng nghìn ngôi mộ đang chìm dưới nước.

Chuyện nhặt về những nấm mồ dưới nước

Đi ven hồ, phía đường Thụy Khuê ai cũng dễ dàng nhìn thấy giữa biển nước mênh mông vẫn nổi lên một vài ngôi mộ đã nhuốm màu thời gian chìm nổi sau những đợt sóng nước. Không ai biết mộ của ai, từ đời nào cả. Chúng tôi hỏi một số người dân địa phương, phần lớn không biết, số ít còn lại mơ hồ rằng, cứ đến gần Tết Nguyên đán lại có người chèo thuyền ra hồ thắp hương, khấn vái nhưng việc này không thường xuyên, năm có, năm không. Không ai quan tâm, vậy là bí mật về gốc gác một số ngôi mộ nổi giữa hồ chưa bao giờ được sáng tỏ.

Chúng tôi được cụ ông Nguyễn Trọng Lân (người làng Yên Phụ, Tây Hồ) cho biết, ông từng là người trực tiếp chứng kiến nghĩa địa cuối cùng bị sóng Hồ Tây nhấn chìm xuống đáy. Đó là nghĩa địa của làng Nghi Tàm. Hồi những năm 60, 70 của thế kỷ trước, khi Mỹ bắn phá Hà Nội, ông Lân đã chứng kiến cảnh bộ đội ta đưa pháo cao xạ ra gò đất nằm giữa Hồ Tây, gần làng Nghi Tàm, cách bờ chừng 200m để bắn máy bay địch.

Hòn đảo thực ra là một gò đất trong nghĩa địa cổ còn nổi lên mặt nước. Khi đó, xung quanh gò đất này dày đặc những ngôi mộ, nằm xâm xấp mặt nước mà những người trai trẻ như ông Lân thường bơi ra trong những lần đánh cá đều bắt gặp. Năm tháng qua đi, không ai để ý, sông hồ bồi lở?

Giờ đứng bên làng Nghi Tàm nhìn ra không còn thấy bóng dáng gò đất xưa đâu nữa. Nghĩa địa cổ mênh mông của làng Nghi Tàm đã nằm sâu dưới đáy hồ. Mùa nước cạn, lội xuống khu nghĩa địa này sâu đến ngực, còn mùa nước lớn, ngập quá đầu.

Ông Lân khẳng định: "Chỉ cần lặn xuống đáy Hồ Tây, khu vực làng Hồ, Võng Thị, Trích Sài thuộc phường Bưởi, có thể phát hiện cả một góc hồ là một nghĩa địa khổng lồ. Toàn bộ đáy Hồ Tây ở khu vực phường Bưởi là một nghĩa địa. Nghĩa địa đã bị những đợt sóng kiên trì đánh tan và nhấn chìm xuống đáy bùn lâu rồi".

Cụ Lân kể rằng, những năm 70 - 80 của thế kỷ trước, làng Yên Phụ nổi lên phong trào mò gỗ quý tại những nghĩa địa dưới lòng Hồ Tây. Hầu hết những thanh niên trẻ khỏe, lặn giỏi ở Yên Phụ đều tham gia mò gỗ. Phong trào này rộ lên sau khi một ngư dân ở làng vô tình kéo được nắp quan tài bằng gỗ pơmu. Từ đó, ngày nào người làng cũng đổ xô xuống hồ, mò mẫm dưới nước không bắt cá mò cua mà tìm gỗ. Hễ phát hiện có ván thiên làm bằng gỗ quý chìa lên khỏi mặt bùn là họ tiến hành đào bới lấy gỗ. Ngoài việc người dân ven Hồ Tây lặn mò quan tài đóng bằng gỗ tốt, thu lượm tiểu sành kè bờ chắn sóng giữ đất, thời ấy có cả đội ngũ chuyên lặn mò đồ cổ trong những nghĩa địa dưới đáy Hồ Tây từ nơi khác đến.

Khoảng hơn 10 năm về trước, dân sống ở ven hồ ai cũng biết chuyện ông Nguyễn Văn Tiến làm nghề đánh cá thuê ở Hồ Tây từng lượm được rất nhiều đồ cổ đem bán. Trong số đó, có một cái hũ rất đẹp. Lòng chiếc hũ tráng men xanh, mặt ngoài có nhiều hình thù cổ quái. Bây giờ thì việc "nghề lạ" một thời và "số đỏ" của ngư dân ven hồ dường như lại lắng xuống, không còn chài được đồ cổ như ngày trước nữa.

Chìm nổi trên mặt nước vẫn còn đó những ngôi mộ cổ.

Có bao nhiêu nghĩa địa?

Trở lại quá khứ, Hồ Tây xưa kia là một đoạn của sông Hồng cổ còn sót lại sau khi sông đã đổi dòng. Bên cạnh Hồ Tây có hàng chục làng mạc cổ, cánh đồng, ruộng vườn bám ở mép hồ và cũng dễ hiểu khi có hàng chục cái nghĩa địa để chôn cất những người trong làng, hoặc chôn người chết ở các làng phía trong bãi.

Chúng tôi tìm đến làng Yên Phụ, một ngôi làng cổ ven Hồ Tây. Bây giờ làng đã đổi khác rất nhiều, song đối với các bậc cao niên trong làng, vẫn còn đó ký ức của những lần lặn ngụp dưới đáy hồ bắt cá, thỉnh thoảng "đụng" phải tàn tích của những nấm mộ dưới đáy hồ. Những người làm nghề sông nước quanh Hồ Tây lâu đời ở các làng Hồ Khẩu, Thụy Khuê và Nghi Tàm kể lại rằng, phường Nghi Tàm xưa có nghĩa địa Đồng Táo rất lớn, bà con phường Khán Xuân thường sang chôn cất, đặt mộ ở nghĩa địa này.

Ông Hồ Bá Hiền, Trưởng ban sử họ Hồ toàn quốc, người bỏ nhiều công sức tìm mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương cho biết, xưa kia nghĩa địa Đồng Táo nằm bên cạnh chùa Kim Liên, cách chùa một đoạn không quá 300m. Có  nghĩa là hiện nghĩa địa này đang nằm dưới hồ. 

Nhiều năm trước đây ông Nguyễn Viết Bân, nguyên Giám đốc Trung tâm cá giống Nhật Tân, thuộc Công ty Đầu tư khai thác Hồ Tây đã nói rằng khu vực làng Xuân La cũng từng có một nghĩa địa rộng chừng 3ha, dưới mặt nước, cách bờ vài trăm mét cũng có một nghĩa địa rộng mênh mông với dày đặc các ngôi mộ nhấp nhô. Đã rất nhiều xuồng máy của các doanh nghiệp quản lý, khai thác Hồ Tây bị gãy chân vịt mỗi khi chạy qua khu vực này vì chạm vào mộ.

Hồ Tây buổi chiều.

Bí ẩn vẫn là bí ẩn

Thời gian đã quá lâu, các nghĩa địa cũng bị chôn vùi lẫn lộn và cũng có thể chúng bị vùi rất sâu dưới đáy hồ và điều quan trọng là ít người nhắc tới.
Ngư dân Hồ Tây còn kể cho nhau nghe chuyện nhiều lần quăng lưới lôi lên được cả hộp sọ... Chúng tôi đi hỏi khắp các làng chài ven hồ, chưa ai thấy “đầu lâu” cả. Có lẽ câu chuyện "sởn gai ốc" kia chỉ là lời đồn.

Có bao nhiêu nghĩa địa dưới đáy hồ? Trao đổi với PV Báo GĐ&XH, PGS.TS Nguyễn Lân Cường cho biết, ngành khảo cổ chưa từng nghiên cứu về vấn đề này. Đưa những thắc mắc này đến một số nhà khoa học khác, tất cả đều lắc đầu.

Hồ Tây có một lịch sử gắn liền với sự hình thành kinh đô Thăng Long, ẩn chứa trong đó nhiều câu chuyện trở thành huyền tích. Giá trị lịch sử, văn hoá, cảnh quan và không gian của Hồ Tây thì ai cũng đã biết rõ. Có rất nhiều tài liệu về Hồ Tây, nhưng việc có hàng nghìn ngôi mộ tồn tại lâu đời dưới đáy hồ kia thì chưa hề có. Cứ như đáy Hồ Tây vẫn còn nguyên vẹn chôn vùi trong lòng nó những điều bí ẩn chưa ai giải đáp.

> Mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương nằm dưới hồ Tây?

An Quỳnh

3. Đọc thêm (2010-2013)

Mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương nằm dưới hồ Tây?

Ngày 10 Tháng 1, 2010 | 08:09 AM

GiadinhNet - Cuộc đời của nữ sỹ Hồ Xuân Hương đã trở thành huyền thoại trong lịch sử thơ ca Việt Nam. Tuy nhiên mộ của nữ sỹ tài danh nhưng đa đoan này hiện ở đâu thì hầu như chưa một ai, tài liệu nào đề cập cụ thể. Vậy nữ sỹ họ Hồ này được an táng ở đâu?

Về quê bà chúa thơ Nôm

Làng Quỳnh, xã Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An quê hương nữ sỹ Hồ Xuân Hương nằm ở địa đầu xứ Nghệ. Ở ngôi làng hơn 630 năm tuổi, vốn nổi tiếng là mảnh đất của khoa bảng này, gặp bất kỳ ai từ trẻ mới lớn đến những cụ già hầu như ai cũng nắm khá rõ thân thế cuộc đời nữ sỹ Hồ Xuân Hương. Nhưng tất cả đều mơ hồ khi chúng tôi hỏi tìm về mộ thật của bà chúa thơ Nôm.

Bia tưởng niệm nữ sỹ Hồ Xuân Hương ở làng Quỳnh, xã Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu, Nghệ An).

Chúng tôi không khó tìm đến bia mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương tọa lạc ngay phía đầu làng. Cạnh nhà bia tưởng niệm bà là mộ cụ Hồ Tùng Mậu và anh hùng Cù Chính Lan. Nguyên văn trên bia ghi:“Bia tưởng niệm Hồ Xuân Hương (1772-1822). Bà là người Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu-Nghệ An) là một nhà thơ nữ kiệt xuất, nổi tiếng về những bài thơ không công thức, chống phong kiến ở thế kỷ 18-19. Tác phẩm: Xuân Hương thi tập; Lưu Hương ký; Đồ sơn bát vịnh...”. Bia còn dịch ra tiếng Anh viết ở mặt bên cạnh. Nhưng mộ thật của Hồ Xuân Hương không được an táng tại quê.

Nhà báo, nhà nghiên cứu Hồ Sỹ Bằng, Nguyên Viện trưởng Viện Quan hệ quốc tế, Viện Nghiên cứu Chủ nghĩa Mác-Lênin và Tư  tưởng Hồ Chí Minh, người đã có trên dưới 10 cuốn sách viết và tổng hợp rất công phu về thân thế và sự nghiệp nữ sĩ Hồ Xuân Hương nhưng khi chúng tôi hỏi về nơi yên nghỉ của bà chúa thơ Nôm thì ông cũng lấy làm tiếc khi chưa tìm ra câu trả lời chính xác. “Có khá nhiều giả thiết về mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, trong đó có một số tài liệu để lại mà tôi thu thập được thì có khả năng mộ của bà hiện giờ nằm ở dưới hồ Tây. Nhưng đó cũng chỉ là một giả thiết thôi” - ông Bằng nói.

Theo dấu những tích cũ

Hiện nay, đã có nhiều kết quả nghiên cứu khoa học khẳng định sự hiện diện của bà chúa thơ nôm Hồ Xuân Hương và tài năng văn học của bà trong lịch sử dân tộc, xua tan những ý kiến cho rằng bà là một nhân vật không có thật. Vậy mộ của nữ sĩ đặt ở nơi nào, là câu hỏi không lời giải đáp thỏa đáng, không chỉ đặt ra cho những người con quê hương bà.

Nhà nghiên cứu Hồ Bá Hiền cho biết, sẽ đề xuất việc tìm mộ Hồ Xuân Hương trong lộ trình hoạt động của ban liên lạc họ Hồ Việt Nam khóa mới.

Ông Hồ Bá Hiền, Phó trưởng Ban liên lạc, kiêm Trưởng ban sử họ Hồ Việt Nam, đã bỏ nhiều thời gian nghiên cứu và đã từng đích thân đi tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Trao đổi với chúng tôi về vấn đền này, ông Hiền cho biết: “ Có mấy điểm trùng hợp ngẫu nhiên mà trong quá trình tôi nghiên cứu và trực tiếp đi tìm để nói lên rằng mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở gần hồ Tây cũ (hồ Tây cũ là đoạn cuối của sông Hồng xưa, sau khi sông Hồng đổi dòng và qua thời gian tạo nên hồ Tây bây giờ)”.

Theo nhà nghiên cứu sử học Hồ Bá Hiền, năm 1842, khi vua Thiệu Trị ra Hà Nội, nhà thơ Tùng Thiện Vương Miên Thẩm theo vua anh ra Hà Nội thăm hồ Tây và để lại bài thơ “Long Biên trúc chi từ”. Trong đó có đoạn “Đầy hồ rực rỡ hoa sen/Sai người xuống hái đem lên cúng đàn/ Chớ trèo qua mộ Xuân Hương/ Suối vàng còn giận tơ vương lỡ làng/Son tàn phấn rữa mồ hoang/Xuân Hương đã khuất bên làn cỏ xanh” (Hoàng Xuân Hãn dịch thơ). Sau này, đã có một vài bài viết trong đó đáng chú ý có 2 bài của ông Vũ Thế Khôi (Tạp chí “Xưa và Nay” – số 39 - tháng 5/1997) và Tô Hoài (“Xưa và Nay” tháng 5/2000) nói đến các nghi vấn về phần mộ Hồ Xuân Hương ở đâu.

Các nghi vấn đó đặt mộ bà ở một trong ba vị trí. Một là thôn Lạc Chính (tên cũ là Ngũ Xã) khu gần hồ Trúc Bạch có một bãi nổi hiện diện nhiều phần mộ. Hai là gò nổi làm khu nghĩa địa giữa hồ gần với phía Thụy Khuê gần trường Bưởi. Ba là trên một cái gò gần sát làng Nghi Tàm (nay đã chìm dưới nước).

Manh mối đầu tiên?

Vẻn vẹn chỉ từng đó tư liệu là chưa đủ, ông Hồ Bá Hiền cùng một số người tâm huyết đã đến nhờ đến Trung tâm ngoại cảm tìm mộ từ xa của Liên hiệp khoa học UIA. “Theo chỉ dẫn của nhà ngoại cảm thì thật trùng hợp, mộ bà ở vị trí thứ ba nói trên. Nhà ngoại cảm nói rằng, ngày xưa hồ Tây hẹp, bên cạnh hồ Tây có nghĩa địa Đồng Táo, mộ bà nằm bên hồ Tây và bên cạnh nghĩa địa Đồng Táo. Trong nghĩa địa này có một miếu thờ Hồ Xuân Hương. Khi lũ lụt do vỡ đê, hồ Tây được mở rộng ra như bây giờ khiến cho nghĩa địa Đồng Táo và mộ Hồ Xuân Hương đã nằm sâu dưới nước”- ông Hiền cho biết.

Theo phác đồ nhà nghiên cứu Hồ Bá Hiền thì mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương cách phủ Tây Hồ khoảng 625 mét về phía tây nam, cách khách sạn Thắng Lợi khoảng 915m về phía Nam, tính từ mép hồ. Từ miếu cũ xuôi về tây khoảng 1.480 mét.

Qua nghiên cứu tài liệu và nhờ sự trợ giúp của Liên hiệp khoa học UIA, ông Hiền đã phác thảo hẳn một phác đồ, để rồi tự bỏ công sức thuê xuồng ra tận nơi để tìm mộ. “Nhưng nước hồ Tây mênh mông quá, không sao xác định được bằng ca nô và sào chống. Phải có phương tiện hiện đại hơn, có thợ lặn và có kinh phí lớn... Điều này hiện khó quá, đây phải là việc làm của tập thể mới mong có kết quả được” - ông Hiền buồn rầu tâm sự.

Cũng theo tìm hiểu của các nhà nghiên cứu qua những người làm nghề sông nước quanh Hồ Tây lâu đời ở các làng Hồ Khẩu, Thụy Khuê và Nghi Tàm kể lại, thì phường Nghi Tàm xưa có nghĩa địa Đồng Táo rất lớn, bà con phường Khán Xuân thường sang chôn cất, đặt mộ ở nghĩa địa  này. Từ sau khi dân ba làng Trúc Lâm, Trúc Yên, Yên Quang cho đắp con đập ngăn nước hồ Tây để đánh  cá vào năm 1620, nay là đường Thanh Niên, kề cận ngay với phường Khán Xuân thuở ấy nên nghĩa địa đã bị ngập.

Một điều nữa cũng cần quan tâm là nghĩa địa Đồng Táo lại nằm bên cạnh chùa Kim Liên, cách chùa một đoạn không quá 300m. Trước khi xây khách sạn Thắng Lợi, vùng này còn ngổn ngang mồ mả, nay là những nhà tầng san sát... địa hình cảnh quan rất phù hợp với một chi tiết Miên Thẩm nói đến trong bài thơ: “Đầy hồ rực rỡ hoa sen; Sai người xuống hái đem lên cúng đàn”. Nơi cúng đàn phải chăng là chùa Kim Liên, nơi có bà Chúa Tằm?

Tuy nhiên, một số tài liệu khác lại dẫn ra câu chuyện rằng:  Vào một ngày trong dịp lập xuân, cuối đông năm Kỷ Tỵ, niên hiệu Tự Đức thứ 22 (1869) một người họ Hứa, tiểu hiệu là Ngô Ban đã xác nhận là vừa đi chôn cất “nàng Xuân Hương” ở cạnh núi Nguyệt Hằng, phủ Từ Sơn, huyện Đức Giang (thuộc Bắc Ninh cũ)!?

Việc có nhiều giả thiết về phần mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương, làm cho việc tìm nơi an nghỉ của bà ngày càng khó khăn. Ông Hiền cho biết: “Việc tìm mộ bà chúa thơ Nôm là rất cần thiết để không những người Việt Nam mà còn những du khách quốc tế hâm mộ thơ bà khi tưởng nhớ tới nữ sĩ tài danh được thắp nén hương trước phần mộ. Việc tìm mộ bà, tới đây tôi sẽ nêu ra trong cuộc họp triển khai lộ trình Ban liên lạc họ Hồ - Việt Nam khóa mới. Tuy nhiên, có lẽ không ngày một ngày hai mà việc tìm mộ bà xúc tiến được”.

Nguyễn Quang Thành

Mộ nữ thi sỹ Hồ Xuân Hương dưới lòng Hồ Tây

CUỘC ĐỜI CỦA NỮ SỸ HỒ XUÂN HƯƠNG ĐÃ TRỞ THÀNH HUYỀN THOẠI TRONG LỊCH SỬ THƠ CA VIỆT NAM. TUY NHIÊN MỘ CỦA NỮ SỸ TÀI DANH NHƯNG ĐA ĐOAN NÀY HIỆN Ở ĐÂU THÌ HẦU NHƯ CHƯA MỘT AI, TÀI LIỆU NÀO ĐỀ CẬP CỤ THỂ. VẬY NỮ SỸ HỌ HỒ NÀY ĐƯỢC AN TÁNG Ở ĐÂU?

Về quê bà chúa thơ Nôm

Làng Quỳnh, xã Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An quê hương nữ sỹ Hồ Xuân Hương nằm ở địa đầu xứ Nghệ. Ở ngôi làng hơn 630 năm tuổi, vốn nổi tiếng là mảnh đất của khoa bảng này, gặp bất kỳ ai từ trẻ mới lớn đến những cụ già hầu như ai cũng nắm khá rõ thân thế cuộc đời nữ sỹ Hồ Xuân Hương. Nhưng tất cả đều mơ hồ khi chúng tôi hỏi tìm về mộ thật của bà chúa thơ Nôm.

Bia tưởng niệm nữ sỹ Hồ Xuân Hương ở làng Quỳnh, xã Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu, Nghệ An).

Chúng tôi không khó tìm đến bia mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương tọa lạc ngay phía đầu làng. Cạnh nhà bia tưởng niệm bà là mộ cụ Hồ Tùng Mậu và anh hùng Cù Chính Lan. Nguyên văn trên bia ghi:“Bia tưởng niệm Hồ Xuân Hương (1772-1822). Bà là người Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu-Nghệ An) là một nhà thơ nữ kiệt xuất, nổi tiếng về những bài thơ không công thức, chống phong kiến ở thế kỷ 18-19. Tác phẩm: Xuân Hương thi tập; Lưu Hương ký; Đồ sơn bát vịnh...”. Bia còn dịch ra tiếng Anh viết ở mặt bên cạnh. Nhưng mộ thật của Hồ Xuân Hương không được an táng tại quê.

Nhà báo, nhà nghiên cứu Hồ Sỹ Bằng, Nguyên Viện trưởng Viện Quan hệ quốc tế, Viện Nghiên cứu Chủ nghĩa Mác-Lênin và Tư  tưởng Hồ Chí Minh, người đã có trên dưới 10 cuốn sách viết và tổng hợp rất công phu về thân thế và sự nghiệp nữ sĩ Hồ Xuân Hương nhưng khi chúng tôi hỏi về nơi yên nghỉ của bà chúa thơ Nôm thì ông cũng lấy làm tiếc khi chưa tìm ra câu trả lời chính xác. “Có khá nhiều giả thiết về mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, trong đó có một số tài liệu để lại mà tôi thu thập được thì có khả năng mộ của bà hiện giờ nằm ở dưới hồ Tây. Nhưng đó cũng chỉ là một giả thiết thôi” - ông Bằng nói.

Theo dấu những tích cũ

Hiện nay, đã có nhiều kết quả nghiên cứu khoa học khẳng định sự hiện diện của bà chúa thơ nôm Hồ Xuân Hương và tài năng văn học của bà trong lịch sử dân tộc, xua tan những ý kiến cho rằng bà là một nhân vật không có thật. Vậy mộ của nữ sĩ đặt ở nơi nào, là câu hỏi không lời giải đáp thỏa đáng, không chỉ đặt ra cho những người con quê hương bà.

Nhà nghiên cứu Hồ Bá Hiền cho biết, sẽ đề xuất việc tìm mộ Hồ Xuân Hương trong lộ trình hoạt động của ban liên lạc họ Hồ Việt Nam khóa mới.

Ông Hồ Bá Hiền, Phó trưởng Ban liên lạc, kiêm Trưởng ban sử họ Hồ Việt Nam, đã bỏ nhiều thời gian nghiên cứu và đã từng đích thân đi tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Trao đổi với chúng tôi về vấn đền này, ông Hiền cho biết: “ Có mấy điểm trùng hợp ngẫu nhiên mà trong quá trình tôi nghiên cứu và trực tiếp đi tìm để nói lên rằng mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở gần hồ Tây cũ (hồ Tây cũ là đoạn cuối của sông Hồng xưa, sau khi sông Hồng đổi dòng và qua thời gian tạo nên hồ Tây bây giờ)”.

Theo nhà nghiên cứu sử học Hồ Bá Hiền, năm 1842, khi vua Thiệu Trị ra Hà Nội, nhà thơ Tùng Thiện Vương Miên Thẩm theo vua anh ra Hà Nội thăm hồ Tây và để lại bài thơ “Long Biên trúc chi từ”. Trong đó có đoạn “Đầy hồ rực rỡ hoa sen/Sai người xuống hái đem lên cúng đàn/ Chớ trèo qua mộ Xuân Hương/ Suối vàng còn giận tơ vương lỡ làng/Son tàn phấn rữa mồ hoang/Xuân Hương đã khuất bên làn cỏ xanh” (Hoàng Xuân Hãn dịch thơ). Sau này, đã có một vài bài viết trong đó đáng chú ý có 2 bài của ông Vũ Thế Khôi (Tạp chí “Xưa và Nay” – số 39 - tháng 5/1997) và Tô Hoài (“Xưa và Nay” tháng 5/2000) nói đến các nghi vấn về phần mộ Hồ Xuân Hương ở đâu.

Các nghi vấn đó đặt mộ bà ở một trong ba vị trí. Một là thôn Lạc Chính (tên cũ là Ngũ Xã) khu gần hồ Trúc Bạch có một bãi nổi hiện diện nhiều phần mộ. Hai là gò nổi làm khu nghĩa địa giữa hồ gần với phía Thụy Khuê gần trường Bưởi. Ba là trên một cái gò gần sát làng Nghi Tàm (nay đã chìm dưới nước).

Manh mối đầu tiên?

Vẻn vẹn chỉ từng đó tư liệu là chưa đủ, ông Hồ Bá Hiền cùng một số người tâm huyết đã đến nhờ đến Trung tâm ngoại cảm tìm mộ từ xa của Liên hiệp khoa học UIA. “Theo chỉ dẫn của nhà ngoại cảm thì thật trùng hợp, mộ bà ở vị trí thứ ba nói trên. Nhà ngoại cảm nói rằng, ngày xưa hồ Tây hẹp, bên cạnh hồ Tây có nghĩa địa Đồng Táo, mộ bà nằm bên hồ Tây và bên cạnh nghĩa địa Đồng Táo. Trong nghĩa địa này có một miếu thờ Hồ Xuân Hương. Khi lũ lụt do vỡ đê, hồ Tây được mở rộng ra như bây giờ khiến cho nghĩa địa Đồng Táo và mộ Hồ Xuân Hương đã nằm sâu dưới nước”- ông Hiền cho biết.

Theo phác đồ nhà nghiên cứu Hồ Bá Hiền thì mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương cách phủ Tây Hồ khoảng 625 mét về phía tây nam, cách khách sạn Thắng Lợi khoảng 915m về phía Nam, tính từ mép hồ. Từ miếu cũ xuôi về tây khoảng 1.480 mét.

Qua nghiên cứu tài liệu và nhờ sự trợ giúp của Liên hiệp khoa học UIA, ông Hiền đã phác thảo hẳn một phác đồ, để rồi tự bỏ công sức thuê xuồng ra tận nơi để tìm mộ. “Nhưng nước hồ Tây mênh mông quá, không sao xác định được bằng ca nô và sào chống. Phải có phương tiện hiện đại hơn, có thợ lặn và có kinh phí lớn... Điều này hiện khó quá, đây phải là việc làm của tập thể mới mong có kết quả được” - ông Hiền buồn rầu tâm sự.

Cũng theo tìm hiểu của các nhà nghiên cứu qua những người làm nghề sông nước quanh Hồ Tây lâu đời ở các làng Hồ Khẩu, Thụy Khuê và Nghi Tàm kể lại, thì phường Nghi Tàm xưa có nghĩa địa Đồng Táo rất lớn, bà con phường Khán Xuân thường sang chôn cất, đặt mộ ở nghĩa địa  này. Từ sau khi dân ba làng Trúc Lâm, Trúc Yên, Yên Quang cho đắp con đập ngăn nước hồ Tây để đánh  cá vào năm 1620, nay là đường Thanh Niên, kề cận ngay với phường Khán Xuân thuở ấy nên nghĩa địa đã bị ngập.

Một điều nữa cũng cần quan tâm là nghĩa địa Đồng Táo lại nằm bên cạnh chùa Kim Liên, cách chùa một đoạn không quá 300m. Trước khi xây khách sạn Thắng Lợi, vùng này còn ngổn ngang mồ mả, nay là những nhà tầng san sát... địa hình cảnh quan rất phù hợp với một chi tiết Miên Thẩm nói đến trong bài thơ: “Đầy hồ rực rỡ hoa sen; Sai người xuống hái đem lên cúng đàn”. Nơi cúng đàn phải chăng là chùa Kim Liên, nơi có bà Chúa Tằm?

Tuy nhiên, một số tài liệu khác lại dẫn ra câu chuyện rằng:  Vào một ngày trong dịp lập xuân, cuối đông năm Kỷ Tỵ, niên hiệu Tự Đức thứ 22 (1869) một người họ Hứa, tiểu hiệu là Ngô Ban đã xác nhận là vừa đi chôn cất “nàng Xuân Hương” ở cạnh núi Nguyệt Hằng, phủ Từ Sơn, huyện Đức Giang (thuộc Bắc Ninh cũ)!?

Việc có nhiều giả thiết về phần mộ nữ sỹ Hồ Xuân Hương, làm cho việc tìm nơi an nghỉ của bà ngày càng khó khăn. Ông Hiền cho biết: “Việc tìm mộ bà chúa thơ Nôm là rất cần thiết để không những người Việt Nam mà còn những du khách quốc tế hâm mộ thơ bà khi tưởng nhớ tới nữ sĩ tài danh được thắp nén hương trước phần mộ. Việc tìm mộ bà, tới đây tôi sẽ nêu ra trong cuộc họp triển khai lộ trình Ban liên lạc họ Hồ - Việt Nam khóa mới. Tuy nhiên, có lẽ không ngày một ngày hai mà việc tìm mộ bà xúc tiến được”.

Sưu tầm.