27/08/2017

Tình bạn giữa nhà văn Komatsu (Nhật Bản) và Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Giang

Komatsu (đọc là Kô-matsu) là nhà văn Nhật Bản có nhiều mối liên hệ với Nguyễn Ái Quốc hồi thập niên 1920. Sau này, ông đã tới Việt Nam làm việc trong nhiều năm trước năm 1945, và là dịch giả đầu tiên của Nhật Bản chuyển dịch Truyện Kiều của Nguyễn Du sang tiếng Nhật.

Ngay sau Cách mạng Tháng Tám 1945, Komatsu đã tới gặp Hồ Chủ tịch tại Phủ Chủ tịch.

Tuy nhiên, hiện nay, báo chí tiếng Việt thì chỉ có thông tin sơ lược về Komatsu. Hoặc những đoạn nhạy cảm, thì đã bị lược bỏ cả. Những điều chính yếu nhất trong tình bạn Komatsu - Nguyễn Ái Quốc lại chưa từng được viết đến, hay biết đến (ngay một số công bố của Vĩnh Sính vào khoảng 1996 - 2001 cũng bị lược bỏ khi viết ở Việt Nam).

Ở đây, trước hết là một sưu tập các giới thiệu đến thời điểm hiện tại (tháng 8/2017) về Komatsu ở Việt Nam.

Thú vị là, Nguyễn Giang (con trai Nguyễn Văn Vĩnh) lại là bạn thân thiết của Komatsu, và đã từng dịch tác phẩm của Komatsu từ tiếng Pháp sang tiếng Việt rồi cho đăng trên tờ Trung Bắc Tân Văn trước năm 1945. Komatsu dịch Truyện Kiều sang tiếng Nhật là nhờ mối nhân duyên với Nguyễn Giang.

Tư liệu đưa dần lên theo kết quả sưu tập.

Tháng 8 năm 2017,

Giao Blog

---

BÁC HỒ VÀ NHÀ VĂN NHẬT BẢN KIYÔSHI KÔMATSU

14/6/2017

Tháng 2/1976, Nhà xuất bản Thanh niên cho ra đời cuốn sách “Thời tuổi trẻ của Bác Hồ” của nhà báo, nhà văn Hồng Hà. Ở trang 154, Hồng Hà viết “… Mạng lưới mật thám theo dõi anh (Nguyễn Ái Quốc) tại Paris tăng lên từ khi Bộ thuộc địa lập một tổ chức mới chuyên theo dõi những người Đông Dương ở Pháp. Bọn chúng đến khám xét cả những người nước ngoài sống ở Paris hay liên lạc bằng thư từ hoặc đi lại chơi bời với anh Nguyễn. Trong số những người đó có các sinh viên người Nga Mikhailốpxki, Pêtrốp ở nhà số 6, phố Gayluýchxắc; nhà yêu nước Ấn Độ Alitaba Gôdơ; mấy nhà yêu nước Ai-rơ-len ở gác 3, số nhà 12, phố Capuyxin; nhà văn Nhật Bản Kiyôshi Kômatsu, ở trọ nhà họa sĩ Xacamôtô”.

Kiyôshi Kômatsu là con người như thế nào, có quan hệ gì với Nguyễn Ái Quốc, sự nghiệp của ông ra sao?… Cuốn sách không cung cấp thêm một thông tin nào!

Năm 1989, để chuẩn bị 100 năm ngày sinh của Bác Hồ, NXB Thông tin – Lý luận đã xuất bản tác phẩm “Nguyễn Ái Quốc ở Paris (1917-1923)” của T.S. Thu Trang, nhưng rất tiếc trong tác phẩm nghiên cứu công phu này, tên nhà văn Nhật Bản cũng chỉ được nhắc tới một lần trong chương “Nguyễn Ái Quốc chuẩn bị thành lập Hội Liên hiệp thuộc địa với các đồng chí người châu Phi”.

Từ trước đó, năm 1966, học giả Vĩnh Sinh, giáo sư lịch sử trường Đại học Allerta (Canada), trong thư và tài liệu gửi cho giáo sư Phan Huy Lê, Hội Lịch sử Việt Nam, đã cho biết tiểu sử của Kiyôshi Kômatsu như sau: Sinh năm 1900 tại Kôbê, Nhật Bản, Kômatsu sang Pháp năm 1921. Lúc đầu ông định theo đuổi ngành hội họa, sau đó tình cờ gặp và kết bạn với nhà văn Pháp là Malraux. Theo nhà văn Pháp Lacouture thì Kiyôshi Kômatsu chính là nhân vật Kyô – một nhà văn trẻ tuổi người Nhật, ở Paris vào năm 1922, trong tác phẩm “Điều kiện con người” (La condition Humaine) của Malraux.

Sau này, Kiyôshi Kômatsu trở thành một nhà văn, nhà bình luận và nhà văn học Pháp nổi tiếng của Nhật Bản. Ông là người đầu tiên dịch và giới thiệu các tác phẩm của André Malraux, André Gide và các trào lưu văn học mới trong văn học Pháp tại Nhật Bản.

Nhà văn – dịch giả Kiyôshi Kômatsu.

Đầu những năm 40 của thế kỷ XX, Kiyôshi Kômatsu từng làm việc ở Việt Nam 4 năm trên cương vị cố vấn Viện Văn hóa Nhật Bản tại Hà Nội. Có mấy sự kiện quan trọng cần được nhắc tới trong giai đoạn này. Đó là việc Kiyôshi Kômatsu tìm lại được người bạn Việt Nam cùng học với ông tại Pháp là nhà thơ Nguyễn Giang, con trai của nhà văn hóa, nhà báo nổi tiếng Nguyễn Văn Vĩnh. Hai người vốn có một tình bạn thân thiết từ những năm cùng lưu học tại Pháp.

Kômatsu đã trao cho Nguyễn Giang cuốn truyện “Cuộc tái ngộ”, viết bằng tiếng Pháp của ông. Nguyễn Giang với bút danh là Giáng Nguyên đã dịch truyện này ra tiếng Việt và cho đăng trên tờ “Trung – Bắc chủ nhật” liên tiếp 30 số (từ số 208, ngày 25/6/1914 đến số 237) trong vòng 7 tháng trời. Điều đặc biệt thú vị là trong 3 số báo 223, 224, 225, Kômatsu đã kể lại một câu chuyện thực từng xảy ra trong đời ông, tất nhiên ông không nêu rõ tên nhân vật mà ông nhắc tới. Xin được trích đăng lại mấy đoạn sau đây:

“Tôi sang Pháp và tới Paris vào mùa xuân năm 1921. Độ mươi ngày sau khi tới Paris, một sự tình cờ run rủi, tôi gặp một thanh niên Việt Nam trong nơi hội họp công khai. Người thanh niên Việt Nam ấy chính là người Á Đông đầu tiên đã cùng tôi giao du trong một thời gian khá dài trên đất Pháp. Người ấy làm một nghề ăn lương công nhật mà sống, các ông không thể tưởng tượng được khổ cực là ngần nào. Người ấy ăn rất ít, ngủ rất ít, làm việc rất nhiều. Mỗi buổi chiều, khi đã làm xong công việc khó nhọc của một chân thợ phụ trong nhà máy, người ấy lại ngồi vào bàn viết lách hoặc đọc sách.

Khốn nạn thay! Thân thể anh ta khi ấy đang bị tàn hại bởi một chứng bệnh ác nghiệt, mà chẳng mấy người đã mắc có thể khỏi được. Hai mắt anh ta thường sáng quắc lên bởi cơn sốt âm ỉ bên trong. Đôi khi anh ho rũ rượi như người sắp tắt thở. Thế vậy mà cuộc đời tinh thần của anh vẫn dồi dào, phong phú, sự hoạt động của anh vẫn ráo riết không ngừng. Hai ba lần, tôi được dịp nghe anh ta nói trước mặt những thính giả người Pháp bằng tiếng Pháp, lời lẽ rất trôi chảy, hùng hồn. Anh làm trợ bút cho nhiều tờ nhật báo và tuần báo ở Paris bằng cách cứ ngồi nhà viết bài và cứ gửi đến đều đặn”.

Tiếp theo Kômatsu kể rằng ông đã chuyển xuống miền Nam nước Pháp sống ẩn dật, còn người bạn Việt Nam của ông đã đi sang các nước Bắc Âu, trở thành một nhà văn có tiếng sau khi được mấy nhà xuất bản ở Berlin và Prague in cho tác phẩm.

Đọc những đoạn văn trên, bạn đọc chúng ta có thể liên tưởng ngay tới hình ảnh người chiến sĩ yêu nước Việt Nam trẻ tuổi Nguyễn Ái Quốc tại Paris trong những năm đầu của thập kỷ thứ 2 thế kỷ XX. Thời gian đó, để kiếm sống anh thanh niên trẻ tuổi Nguyễn Ái Quốc làm đủ nghề, từ thợ sửa ảnh đến thợ phụ tại một số nhà máy. Anh thuê một căn phòng bé nhỏ và thiếu tiện nghi tại ngõ hẻm Công-poanh để ở, mùa đông lạnh quá, phải nung viên gạch cho nóng rồi để dưới nệm giường ngủ; ăn uống thiếu thốn, nhiều lúc bị bệnh tật hành hạ. Ấy vậy mà người thanh niên yêu nước vẫn lạc quan, yêu đời, không ngừng tự học để trau dồi kiến thức, tham gia các câu lạc bộ để có dịp gặp gỡ, học hỏi bạn bè, hợp tác với rất nhiều tờ báo của Paris, tham gia công tác cách mạng.

Trong thời gian sống và làm việc tại Hà Nội, Kômatsu đã thường xuyên gặp gỡ nhà thơ Nguyễn Giang và nhận sự giúp đỡ chân tình của ông. Chính Nguyễn Giang đã trao cho Kômatsu các bản dịch ra tiếng Pháp “Truyện Kiều” của Nguyễn Du, do cha ông là nhà báo Nguyễn Văn Vĩnh thực hiện, để Kômatsu tham khảo và làm căn cứ khi ông dịch “Truyện Kiều” sang tiếng Nhật. (Các bản dịch “Truyện Kiều” sang tiếng Pháp của Nguyễn Văn Vĩnh đã lần lượt được công bố lần thứ nhất tại Notre Journal – Tạp chí của chúng ta, và Notre Revuo – Nguyệt san của chúng ta, vào những năm 1908-1910; lần thứ 2 trên Đông Dương tạp chí, năm 1913-1917; và lần cuối cùng tại tờ L’Annam rouveau – Tin tức An Nam vào năm 1933). Làm việc thận trọng và say mê, dịch giả Kômatsu đã hoàn thành và cho ra đời bản dịch “Truyện Kiều” của Nguyễn Du bằng tiếng Nhật vào năm 1942.

Năm 2002, tạp chí Xưa & Nay (số 29) đã công bố một đoạn hồi ức rất thú vị của tác giả Đinh Mạnh Thoại, có liên quan tới mối quan hệ giữa nhà văn Kômatsu và Nguyễn Ái Quốc. Câu chuyện như sau:

Khi Kômatsu được cử sang Hà Nội làm cố vấn cho Viện Văn hóa Nhật Bản tại Việt Nam vào đầu năm 1940, ông Đinh Mạnh Thoại từng là thư ký riêng của nhà văn Nhật Bản trong vòng 7 tháng. Mặc dù còn trẻ, Đinh Mạnh Thoại đã từng học ở Lycée (trường trung học), ở trường bảo hộ, đã lập gia đình. Một lần, tại biệt thự số 11 phố Colombert, Sài Gòn (nay là đường Thái Văn Lung), khi chỉ còn hai người, Kômatsu đã hỏi Đinh Mạnh Thoại về ông Nguyễn Ái Quốc. Do bối cảnh phức tạp của đất nước lúc đó, khi các giới chính trị, quân sự, thương mại Nhật Bản đang rầm rộ tuyên truyền về thuyết Đại Đông Á, ông Thoại muốn trả lời ông Kômatsu cho qua chuyện: “Thú thực với ông, tôi không rõ nhiều về ông Nguyễn Ái Quốc…”. Nào ngờ câu trả lời của Đinh Mạnh Thoại đã làm ông Kômatsu hết sức tức giận. Ông đứng phắt dậy, hai tay đập mạnh vào vai ông Đinh Mạnh Thoại, giọng cáu kỉnh, dằn từng tiếng: “Ông đúng là một đứa con nít đáng trách và đáng thương, mặc dù ông đã từng học ở Lycée, ở trường bảo hộ, đã lấy vợ và lại là người Việt Nam nữa; vậy mà ông nói: ông không rõ lắm về Nguyễn Ái Quốc?!

Nguyễn Ái Quốc là bậc đại tài, đã cống hiến vô cùng lớn lao cho dân tộc ông. Bản thân tôi khâm phục và lúc nào cũng nhớ đến ông Nguyễn Ái Quốc!”.

Năm 2016, nhà quốc tế ngữ Hori Jasuo, người bạn Nhật Bản của tôi (tác giả Trần Quân Ngọc), nguyên là Chủ tịch Hội Quốc tế ngữ châu Á, đã cung cấp thêm cho tôi một số chi tiết sau đây trong cuộc đời hoạt động của Kômatsu.

Hori Jasuo giải thích rõ: Kômatsu là họ, còn Kiyôshi là tên riêng của nhà văn Nhật Bản. Trước khi rời nước Nhật sang du học tại Pháp, Kômatsu từng là sinh viên trường Cao đẳng Thương mại. Sau thời gian học tập và nghiên cứu tại Pháp, trở về nước, ông là người đầu tiên giới thiệu nhà văn nổi tiếng André Gide tại Nhật. Năm 1935, ông là tác giả của bản Báo cáo nổi tiếng: “Bảo vệ nền văn hóa” của các nhà văn và nhà văn hóa quốc tế.

Năm 1937, với tư cách một nhà thơ của tạp chí Hoochi, ông trở lại thăm nước Pháp. Năm 1939, Kômatsu tham gia xây dựng nguyệt san “Pháp – Nhật”, xuất bản bằng tiếng Pháp; trong đó ông phụ trách giới thiệu về nền văn hóa Nhật Bản với các độc giả Pháp. Sau đó ông tới Đông Dương thuộc Pháp làm việc 4 năm. Trở lại Nhật Bản năm 1946, nhà văn Kômatsu đã tái lập “Câu lạc bộ văn bút Nhật Bản” và trở thành người trợ lý, phụ trách giao lưu quốc tế, giúp Chủ tịch “Câu lạc bộ văn bút Nhật Bản” Kawabata Yasunari, nhà văn từng đoạt giải Nobel Văn học của nước Nhật.

Kômatsu mất năm 1962, để lại nhiều tác phẩm có giá trị trên văn đàn Nhật Bản.

Người viết bài này chỉ làm việc sưu tầm, tập họp một số tư liệu rời rạc từng xuất hiện trên các phương tiện thông tin để tự trả lời cho mình và cho bạn đọc một câu hỏi: Kiyôshi Kômatsu là ai, có mối quan hệ với Bác Hồ của chúng ta như thế nào? Hy vọng điều thắc mắc đã được giải tỏa bước đầu!

Trần Quân Ngọc
(Trần Đình Xu, Q.1, TP. Hồ Chí Minh)
Tuần Báo Văn Nghệ TP.HCM số 453

http://tuanbaovannghetphcm.vn/bac-ho-va-nha-van-nhat-ban-kiyoshi-komatsu/

Komatsu Kiyoshi và Cuộc tái ngộ

30/05/2012 1:14 pm | No Comments

Giao lưu văn học Việt – Nhật thông qua hoạt động dịch thuật được hình thành và phát triển ngày càng mạnh mẽ, có chiều sâu trong thế kỷ XX và cho đến hôm nay. Trước 1945 văn học Nhật Bản được độc giả Việt Nam biết đến đầu tiên thông qua tác phẩm của các trí thức yêu nước như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, sau đó là những bản dịch thơ, truyện ngắn của các nhà văn như Hàn Mặc Tử, Vũ Hoàng Chương, Phạm Văn Ký, Nguyễn Giang. Văn học Việt Nam được độc giả biết đến qua bản dịch Truyện Kiều của nhà văn Komatsu Kiyoshi (Toho xb, Tokyo, 1942). Điều thú vị là việc Komatsu Kiyoshi dịch Truyện Kiều ra tiếng Nhật xuất phát từ một gợi ý và giúp đỡ tài liệu của nhà thơ Nguyễn Giang. Sau đó chính Nguyễn Giang đã dịch tác phẩm Cuộc tái ngộ của Komatsu Kiyoshi ra tiếng Việt. Trường hợp Komatsu Kiyoshi và Nguyễn Giang có thể xem như khởi đầu của quá trình giao lưu văn học Việt – Nhật qua dịch thuật.

1. Komatsu Kiyoshi và những “duyên nợ” của ông với Việt Nam

Komatsu Kiyoshi 小松清 (1) sinh ngày 13 tháng 6 năm 1900 tại Kobe, Nhật Bản. Năm 1921 ông sang Pháp học về hội hoạ. Về sau do quen biết André Malraux, ông đã hướng sự quan tâm sang địa hạt văn học và trở thành dịch giả nổi tiếng về văn học Pháp. Năm 1931, ông về Nhật dịch và giới thiệu tác phẩm của A. Malraux và A. Gide đồng thời tích cực giới thiệu chủ nghĩa hành động Pháp cho độc giả Nhật Bản. Năm 1937, Komatsu trở lại Pháp với tư cách là phóng viên nhật báo Hôchi Shinbun tại châu Âu, cộng tác với các báo lớn ở Nhật, làm biên tập viên cho tạp san Nichi – Futsu Bunka (Văn hoá Nhật – Pháp) ở Paris. Vào thời gian này, ông gặp lại Malraux và lần đầu tiên gặp André Gide. Komatsu đã dịch tác phẩm Retour de L´ URSS (Từ Liên Xô trở về) của Gide sang tiếng Nhật (Xb.1937). Giữa năm 1940 (2), khi Paris có nguy cơ bị Đức Quốc xã chiếm đóng, ông đã trở về Nhật và công bố tập nhật ký Chinmoku no senshi – Senjika no Pari (Những chiến sĩ trầm mặc – nhật ký Paris thời chiến). Chiến tranh Thái Bình Dương bùng nổ, Komatsu bị nhà chức trách Nhật bắt giam một thời gian vì có lập trường chống phát xít. Sau đó, ông qua Đông Dương và ở lại Việt Nam một thời gian. Năm 1946, Komatsu trở về Nhật và mất năm 1962.

Komatsu Kiyoshi được biết đến là một nhà văn, nhà nghiên cứu văn học Pháp và là một dịch giả nổi tiếng. Ông đã dịch nhiều tác phẩm văn học Pháp ra tiếng Nhật. Tiêu biểu có các tác phẩm Les Conquérants, La voie royale, Le Temps du mépris, La Condition Humaine của Andre’Malraux,… Theo tài liệu của Vĩnh Sính: “mô hình của nhân vật “kyo” – nhân vật chính trong tác phẩm La Condition Humaine (Điều kiện con người) của Malraux – chính là Komatsu Kiyoshi, chứ không phải là Chu Ân Lai như một số người lầm tưởng. (…) Mô hình thật sự là một nhà văn trẻ tuổi người Nhật; ở Paris vào năm 1922 người đó đã là bạn của Hồ Chí Minh (lúc đó có tên là Nguyễn Ái Quốc), và sau này là bạn của Malraux: anh tên là Kyo Komatsu.”(3).

Komatsu Kiyoshi là trí thức Nhật Bản có nhiều “duyên nợ” với Việt Nam. Trong thời gian du học ở Pháp, Komatsu là bạn thân của nhà thơ Nguyễn Giang (1910-1969). Ông từng nghe Nguyễn Ái Quốc (1890-1969) diễn thuyết về những vấn đề thuộc địa(4). Năm 1941, trước khi đến Đông Dương, Komatsu đã có một số cuộc gặp gỡ với Kỳ Ngoại Hầu Cường Để (1882-1951) lúc này đang sống lưu vong ở Nhật. Việc tiếp xúc với các trí thức yêu nước của Việt Nam đã để lại cho Komatsu nhiều ấn tượng tốt đẹp, đặc biệt là với Nguyễn Ái Quốc.

Đinh Mạnh Thoại, người đã từng 7 tháng làm thư ký cho Komatsu ở Sài Gòn đã kể lại kỷ niệm về cuộc trò chuyện giữa ông Thoại và Komatsu vào một buổi tối ở sảnh vila số II phố Colombert, Sài Gòn (nay là Thái Văn Lung). Trong cuộc trò chuyện đó Komatsu đã nhắc đến nhiều trí thức Việt Nam như Nguyễn Văn Vĩnh, Nguyễn Giang, Nguyễn Nhược Pháp, Phạm Ngọc Thạch, Thái Văn Lung, Huỳnh Tấn Phát, Nguyễn Hữu Thọ. Komatsu đã nhắc đến Nguyễn Ái Quốc với lòng kính trọng và ngưỡng mộ. Khi Komatsu hỏi ông Thoại có biết Nguyễn Ái Quốc là ai không, ông Thoại biết ít quá về Nguyễn Ái Quốc nên chỉ ấp úng cho qua chuyện. Bất ngờ Komatsu đứng bật dậy “vươn mình qua bàn mây. Hai tay ông đập mạnh vào vai tôi (Đinh Mạnh Thoại – PMH). Giọng cáu kỉnh, ông dằn từng tiếng: Ông là đứa con nít. Là lycéen (học sinh trung học) trường bảo hộ, vào đời, ông có vợ, lại là người Việt Nam nữa, vậy mà ông không rõ lắm về Nguyễn Ái Quốc? Ông thật đáng thương và đáng trách! (…) Nguyễn Ái Quốc là bậc đại tài đã cống hiến vô cùng lớn lao cho dân tộc ông. Bản thân tôi khâm phục và lúc nào cũng nhớ đến ông Nguyễn Ái Quốc! (…) Đến nay, hơn nửa thế kỷ trôi qua, tôi vẫn nhớ nhà văn Nhật Bản Kyoshi Komatsu và buổi tối hôm ấy. Nhớ như in nét mặt ông, vụt cáu kỉnh xong lại nguôi. Nhớ rành rọt những lời ông nói, có cái gì thật chân thành từ đáy lòng thốt ra. Lúc bấy giờ, chỉ có hai người. Sảnh vila rợp bóng cây và nhập nhoà ánh sáng.”(5).

Năm 1942, Komatsu Kiyoshi đến Việt Nam với tư cách là cố vấn Viện văn hoá Nhật. Đây là thời gian ông tiếp xúc với nhiều trí thức thuộc những khuynh hướng chính trị khác nhau ở Việt Nam. Theo David G. Marr: “Komatsu Kiyoshi đã đến Đông Dương với tư cách là người của Bộ Ngoại giao Nhật Bản. Ông là người tích cực ủng hộ phong trào chống chủ nghĩa thuộc địa và chủ nghĩa phát xít, từng nói chuyện với nhiều trí thức Việt Nam về việc người Nhật sẽ thay thế vai trò người Pháp và ủng hộ nền độc lập của Việt Nam. Tuy nhiên, Komatsu đã không nhận được sự ủng hộ của họ.”(6) Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà được thành lập. Komatsu Kiyoshi tiếp tục có những hoạt động ủng hộ Việt Nam trong một số vấn đề về ngoại giao. Christopher E. Goscha cho biết: “Sau khi Việt Nam giành chính quyền, tháng 11-1945 Komatsu đến Hà Nội và thành lập ‘Uỷ ban quốc tế chi viện và ủng hộ nước Việt Nam DCCH’.”(7)Komatsu đã điều hành Uỷ ban này cùng với sự cộng tác của Komaki Oomiya, Solovieff, Allen, và một người Mỹ chưa rõ tên cùng vài trí thức người Việt. Nhiệm vụ chính của tổ chức “Uỷ ban quốc tế ủng hộ nước Việt Nam DCCH” là giúp Việt Nam về mặt ngoại giao trong lúc chính quyền mới thành lập, chưa nhận được sự công nhận của nước ngoài.

Trước khi là người của Bộ Ngoại giao Nhật, mùa xuân năm 1941, Komatsu Kiyoshi đi du lịch Việt Nam và tình cờ gặp lại Nguyễn Giang sau 10 năm xa cách, nhờ đó mà có được bản dịchTruyện Kiều bằng tiếng Pháp của Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936), thân phụ nhà thơ Nguyễn Giang. Komatsu đã dịch Truyện Kiều ra tiếng Nhật. Đó là bản dịch Truyện Kiều ra tiếng Nhật lần đầu tiên có tên là Kim Vân Kiều do Nxb Đông Bảo xuất bản năm 1942 (Chiêu Hoà thứ 17). (8) Bản dịch Truyện Kiều của Komatsu Kiyoshi dựa trên 3 bản tiếng Pháp: bản in sách và bản “đối dịch” (bản dịch sát nghĩa mà Komatsu từng tiết lộ: “một tài liệu được dặn rằng đó là sách quý không đưa ra khỏi cửa”) của Nguyễn Văn Vĩnh và bản của Crayssac (René Crayssac: Nguyễn Du – Kim Vân Kiều, traduit en vers français, Hà Nội, Lê Văn Tân, 1926). Vì không biết tiếng Việt nên những điển cố Trung Hoa và thành ngữ Hán Việt ông đã nhờ một trí thức người Việt sống ở Nhật là Nguyễn Văn Thái giúp đỡ. Komatsu cho rằng việc gặp Nguyễn Giang, tiếp xúc Truyện Kiều qua bản Pháp văn của Nguyễn Văn Vĩnh, rồi dịch Truyện Kiều là một “kỳ duyên”. Nơi lời bạt, tác giả bày tỏ:

“Cái gọi là kỳ duyên thì thường không chỉ có một. Người chỉ cho tôi biết sự tồn tại của Kim Vân Kiều là Nguyễn Giang, còn người dịch tác phẩm này ra tiếng An Nam hiện đại tức là Quốc ngữ, rồi lại dịch ra tiếng Pháp một cách khéo léo hiếm có là thân phụ của anh: một dịch giả nổi tiếng, một tác gia lớn của văn học An Nam hiện đại – Nguyễn Văn Vĩnh. Nhờ sự chỉ dẫn đáng giá của người cha và người con họ Nguyễn dẫu tôi không dám nhờ cậy, mà tôi biết được Kim Vân Kiều, rồi lại nhờKim Vân Kiều mà tôi hiểu được ‘cái bí mật của An Nam’, đó quả là một niềm hạnh phúc mà tôi không ngờ tới.”(9).

Dù tiếp xúc Truyện Kiều qua Pháp văn nhưng Komatsu ngay lập tức bị vẻ đẹp của nó cuốn hút. Trước khi Komatsu Kiyoshi dịch Truyện Kiều đã diễn ra buổi toạ đàm về Đông Dương. Sự kiện này được nhật báo Asahi shimbun (bản Tokyo) tường thuật liên tục 11 kỳ từ 10/8/1941 đền 18/8/1941. Buổi toạ đàm thứ nhất và thứ hai bàn về đề tài văn học Việt Nam. Theo tài liệu của nhà Việt Nam học, giáo sư Kawaguchi Kenichi:

“Buổi toạ đàm đầu tiên có ‘tít’ ‘Kim Vân Kiều, tác phẩm thơ trữ tình vĩ đại, đối địch được với Truyện Genji’. Đây là lần đầu tiên người Nhật bàn đến văn học Việt Nam, mà lại là một tác phẩm văn học cổ điển (…) Nhà nghiên cứu về văn học Pháp Komatsu Kiyoshi có mặt trong buổi toạ đàm đó. Kết quả là ông đã quyết định dịch Kim Vân Kiều ra tiếng Nhật (…) Komatsu Kiyoshi đã nói về Kim Vân Kiều như thế này: ‘Tôi cũng đã đọc bản dịch tiếng Pháp, và cảm thấy hết sức xúc động.’ Trong buổi toạ đàm thứ 2, Komatsu nói: ‘Nói một cách chung nhất, tác phẩm thơ trữ tình trường thiên Kim Vân Kiềuđã chứa đựng rất nhiều tinh thần và văn hoá của người An Nam’.”(10).

Không cưỡng lại được sức hấp dẫn của Truyện Kiều, Komatsu Kiyoshi đã dịch nó ra tiếng Nhật trong vòng sáu tháng với mong muốn: “Công việc dịch thuật này là một cách để chứng tỏ một cách cụ thể sự hiểu biết và tinh thần phê phán, tình yêu và lòng kính trọng mà tôi đang ấp ủ trong tim đối với người An Nam cũng như với lịch sử, truyền thống và văn hoá của họ. Nếu công việc này có thể làm một chiếc cầu nối tình thân hữu Nhật – Việt thì thật là hân hạnh cho tôi. Đó là ý nghĩ chân thành của tôi sau nhiều năm quay lại với công việc của một dịch giả.” (11).

Trở thành người dịch Truyện Kiều ra tiếng Nhật lần đầu tiên, cũng là bản dịch rất hay, duyên văn tự đã khiến ngòi bút của Komatsu Kiyoshi gắn với đề tài con người và đất nước Việt Nam. Tiếp xúc với nền văn hoá Việt Nam và nhiều trí thức yêu nước tiêu biểu đã gây cho ông những ấn tượng mạnh và trở thành cảm hứng để ông sáng tác. Ngoài Cuộc tái ngộ mà chúng tôi giới thiệu dưới đây, còn có các tác phẩm: Vetonamu (Việt Nam: nói về cuộc đời của Cường Để và Phan Bội Châu) và Vetonamu no chi (Máu Việt Nam – tác phẩm có tính chất tự truyện).

Cuộc tái ngộ được Komatsu Kiyoshi viết bằng tiếng Pháp sau lần gặp lại Nguyễn Giang tại Hà Nội mùa xuân năm 1941 sau 10 năm xa cách. Trở lại Việt Nam lần thứ hai trong vai trò cố vấn Viện văn hoá Nhật, Komatsu Kiyoshi đã trao cho Nguyễn Giang tác phẩm Cuộc tái ngộ. Nguyễn Giang đã dịch Cuộc tái ngộ ra tiếng Việt và đăng nhiều kỳ trên Trung Bắc chủ nhật năm 1944 – 1945.

Tình bạn, duyên văn tự giữa Komatsu Kiyoshi và Nguyễn Giang, mối quan hệ nhiều “duyên nợ” của nhà văn Nhật với các trí thức tiêu biểu của Việt Nam trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động là một biểu hiện sinh động của sự tiếp xúc, giao lưu văn hoá, văn học Việt – Nhật đầu thế kỷ XX.

2. Cuộc tái ngộ – bản dịch của Nguyễn Giang

Nguyễn Giang (1910-1969) là con của học giả Nguyễn Văn Vĩnh, anh của nhà thơ Nguyễn Nhược Pháp (1914-1938). Nguyễn Giang từng sang Pháp du học nhiều năm. Ông có tài về hội hoạ và có làm thơ. Tập thơ Trời xanh thẳm (1935) của ông được nhiều người biết đến và được Hoài Thanh (1909-1982) bình tuyển trong Thi nhân Việt Nam (1942). Nguyễn Giang đồng thời là một dịch giả quan trọng của văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX được Vũ Ngọc Phan (1907-1987) đưa vào Nhà văn hiện đại (1942). Tác phẩm ông dịch có thể kể: Danh văn Âu Mỹ (tập hợp tác phẩm của Edgar Poe, Alfred de Musset, Victor Hugo, Alfed de Vigny, Pierre de Ronsard, Charles Baudelaire, Félix Arvers) (1936); Giấc mộng hè của Shakespeare (1937), Mặc Biệt (Macbeth) kịch của Shakespeare (1938) và Hâm Liệt (Hamlet) kịch của Shakespeare (1938), Andromaquecủa Racine (1939), Hernani của V. Hugo (1939);… Nguyễn Giang là người sớm thấy được vai trò quan trọng của dịch thuật đối với nền văn hoá, văn học Việt Nam trong buổi đầu hiện đại hoá. Ông đã chủ trương mục Tư tưởng Âu Mỹ trên tờ Trung Bắc tân văn, về sau đổi thành mục Danh văn Âu Mỹ công bố các bản dịch tác phẩm văn học, tư tưởng nước ngoài và nhiều bài luận trình bày ý kiến về dịch văn và văn dịch. Một số bài viết bàn về quan niệm dịch cùng với các tác phẩm văn học dịch đăng trên Trung Bắc tân văn năm 1936 được Nguyễn Giang tập hợp in thành sách nhan đề Danh văn Âu Mỹ trong tủ sách Âu Tây tư tưởng. Trong Danh văn Âu Mỹ, bàn về ý nghĩa của của dịch thuật, có đoạn ông viết:

“Sở dĩ chúng tôi để ý bàn luận xa xôi về sự dịch văn như vậy, là vì chúng tôi trông thấy rằng sự dịch văn cũng như trăm ngàn công việc khác của người An Nam ta hiện thời, nó có thể là một công việc rất vô nghĩa lý, vô ích, nhưng mà hiểu theo một lối riêng thì nó có thể thành ra một công việc có liên can mật thiết đến vận mệnh nước nhà (…) Trong khi chúng tôi dịch những bài văn trong cuốn sách này, chúng tôi có cái tin rằng: có một cách làm cho người mình vừa được thưởng thức văn chương ngoại quốc, nghĩa là học, vừa hiểu được thêm cái hay của tiếng nói nước nhà.” (12).

Nguyễn Giang dịch Cuộc tái ngộ của Komatsu Kiyoshi cũng trong tinh thần ấy

Cuộc tái ngộ đăng không liên tục trên Trung Bắc chủ nhật (13) khởi đầu từ số 208 (25 Juin 1944) đến số 213 (30 Juillet 1944) thì dừng, đăng tiếp từ số 223 (8 Octobre 1944) đến số 234 (1 Janvier 1945) thì ngừng, rồi đăng tiếp từ số 236 (17 Janvier 1945) và kết thúc ở số 237 (21 Janvier 1945). Tổng cộng tác phẩm này đăng trong 20 số (14) Trung Bắc chủ nhật, mỗi số trung bình 3 hoặc 4 trang (khổ 19 × 27 cm).

Trong số 208, toà soạn Trung Bắc chủ nhật đã có lời giới thiệu về nhà văn Komatsu:

“Ông K. Komatu (sic), cố vấn viện văn hoá Nhật, có lòng yêu độc giả T. B. C. N. vừa gửi đến một tập truyện nhan đề làCuộc tái ngộ do ông Giảng Nguyên dịch sẵn cậy đăng. T. B. C. N. vui lòng in truyện đó lên đây để giới thiệu cùng các bạn một văn tài của Nhật, người đầu tiên đã dịch Truyện Kiều ra tiếng Nhật. Bản dịch của ông Komatu đã in thành sách và được văn giới Nhật hoan nghênh hết sức. Đọc ông, chúng tôi chắc các bạn sẽ mến ông ngay, vì lối văn, vì tư tưởng và do đó, chúng ta sẽ trọng cái tinh thần của người Nhật và yêu cái văn hoá của nước Pháp hơn vì xem ông Komatu ta thấy rằng ông là một người Nhật đã chịu ảnh hưởng nhiều của mỹ thuật và văn chương Pháp.”(15).

Mang hình thức của một truyện ngắn nhưng Cuộc tái ngộ có cốt truyện cũng như các nhân vật không hoàn toàn là sản phẩm của hư cấu. Cuộc tái ngộ còn có tính chất là một tự truyện. Tác giả là một du học sinh người Nhật. Trên đất Pháp, tác giả có hai mối tình: mối tình với hội hoạ và mối tình với một thiếu nữ Pháp tên Hélène, con một giáo sư đại học. Nhờ tình yêu và sự động viên của Hélène, tác giả đã có sự cố gắng vượt bậc, có chút tiếng tăm trong nghề hội hoạ và văn chương. Vì một biến cố xẩy ra trong gia đình, tác giả phải chia tay người yêu và niềm đam mê hội hoạ để trở về Nhật. Sau đó không lâu, tác giả có dịp sang Đông Dương và gặp lại bạn học cũ hồi ở Pháp là Lê Văn Thái. Tác giả được Lê Văn Thái giới thiệu với những thanh niên, thiếu nữ trí thức Đông Dương. Những cuộc giao thiệp bàn luận về các vấn đề nghệ thuật, chính trị với Lê Văn Thái, với một người đồng hương từng học ở Paris là Hayashi đã làm tác giả quên được những mối tình xưa cũ.

Cuộc tái ngộ là tác phẩm có sự giao thoa, kết hợp giữa văn xuôi hư cấu (fiction) và văn xuôi phi hư cấu (non-fiction). Yếu tố phi hư cấu là yếu tố nổi bật khi trong tác phẩm chứa đựng những chi tiết có thể kiểm chứng được về con người, sự việc và thời gian cụ thể. Điều này không chỉ được thể hiện trong nội dung Cuộc tái ngộ mà còn được chính tác giả xác nhận vào cuối tác phẩm: “Thưa các bạn độc giả, truyện Cuộc tái ngộ này, thiết tưởng không cần phải nói, các bạn cũng đoán biết rằng còn dài nhiều nữa, vì chúng tôi kể toàn những điều trong mười phần cũng đến chín phần thật (PMH in nghiêng) mà biết đâu còn thật hơn cả sự thật một chút, bởi là những điều đang diễn ra trong thực tại mà còn sẽ tiếp tục diễn mãi trong tương lai sâu kín.” (16) Yếu tố hư cấu dù được tác giả sử dụng có ý thức để tạo ra sự gián cách giữa thế giới nghệ thuật và thực tế, nhưng độc giả vẫn có thể suy luận được nhờ những tài liệu khác có liên quan đến tác giả và những người bạn của ông. Chẳng hạn khi tác giả viết về người bạn Lê Văn Thái đã từng cùng học hội hoạ ở khu Montparnasse, Paris cuối thập niên 1920, hiện đang sống ở Hà Nội:

“Gia đình nhà anh thái là một gia đình có tiếng tăm lớn trong nước anh. Thân phụ anh là một ngọn bút lẫy lừng trong văn học giới nước Việt Nam cận đại. Sinh thời, những bài luận thuyết của ông, hoặc về vấn đề văn học, hoặc về vấn đề chính trị được mọi người thán phục. Ông là người đi tiên phong có kỳ tài trong công việc dịch thuật các áng văn hay nước Pháp. Ông nói và viết tiếng Pháp rất thông thạo, đối với ông không còn có điều gì trong ngôn ngữ nước Pháp là bí mật nữa. Ông thông thuộc về văn học sử Trung Hoa và Âu Châu cũng như văn học sử nước ông. Người ta nhận thấy ông vừa là một người nhiệt thành bảo tồn cái văn hoá Hán Việt cố hữu, vừa là một tay hăng hái mạo hiểm trong sự truyền bá những tư tưởng Âu Tây. Ông sáng lập tờ báo Cồ Việt và tờ tạp chí Hiện đại tư tưởng là hai tờ báo đã giúp nhiều vào sự canh tân của nước ông về đường trí thức và luân lý.” (17)

Chúng ta có thể suy luận Lê Văn Thái chính là Nguyễn Giang và người cha của Lê Văn Thái trong đoạn văn vừa dẫn chính là Nguyễn Văn Vĩnh. Lời bạt Kim Vân Kiều của Komatsu đã giúp chúng ta khẳng định điều này. Đó có lẽ là một trong những lý do khiến Nguyễn Giang khi dịch Cuộc tái ngộ đã ký lái thành Giảng Nguyên. Hay việc tác giả viết về một người thanh niên Việt Nam yêu nước trên đất Pháp:

“Tôi sang Pháp và tới Paris vào mùa thu năm 1921. Chỉ mới được vài ngày, nên tôi nhớ kỹ, thì độ mười ngày sau hôm tới Paris, một sự tình cờ run rủi, tôi gặp một người thanh niên Việt Nam trong một nơi hội họp công khai. Người thanh niên Việt Nam ấy chính là người Á Đông đầu tiên đã cùng tôi giao du trong một thời gian khá dài trên đất Pháp (…) Người ấy làm một nghề ăn lương công nhật mà sống, các ông chẳng thể tưởng tượng được khổ cực là ngần nào. Người ấy ăn rất ít, ngủ rất ít, làm việc rất nhiều. Mỗi buổi chiều, khi đã làm xong công việc khó nhọc, một chân thợ phụ trong xưởng máy, người ấy ngồi vào bàn viết lách và đọc sách (…) Hai ba lần, tôi được dịp nghe anh ta nói trước mặt những thính giả người Pháp bằng tiếng Pháp, lời lẽ rất trôi chảy hùng hồn. Anh làm trợ bút cho nhiều nhật báo và tuần báo ở Paris bằng cách cứ ngồi nhà viết bài mà gửi đến đều đặn. Tôi còn nhớ mãi một buổi tối mùa đông, anh đến chơi tôi lần đầu tiên. Lúc bấy giờ vào cuối năm 1921 (…) Khi ấy anh đang ở hộ Ménilimeniant mà tôi thì ở hộ Montparnasse (…) Buổi tối hôm ấy, anh mang lại tặng tôi tập khái luận đầu tiên của anh viết bằng tiếng Pháp in tại Paris. Anh viết cho tôi mấy lời thân tặng vào ngay bìa sách. Tôi nhận thấy trên mặt anh một tia sáng của nỗi vui mừng ngấm ngầm trong lòng.”(18)

Qua sự kiểm chứng, đối chiếu tư liệu Vĩnh Sính đã xác định được người thanh niên được Komatsu Kiyoshi đề cập chính là Nguyễn Ái Quốc(19). Vì những điều tế nhị, các nhân vật trong tác phẩm đã được tác giả thay đổi danh tính, hoặc không nêu tên.

Trên phương diện kỹ thuật tự sự, Cuộc tái ngộ được trần thuật ở ngôi thứ nhất từ điểm nhìn của nhân vật, điểm nhìn từ bên trong, là phương thức trần thuật có tính chất nội quan (introspection). Vai trò của người trần thuật trong tác phẩm này hết sức quan trọng, chi phối phương thức triển khai thế giới nghệ thuật, quan niệm về con người và thế giới. Sự chi phối của người trần thuật trước hết, dễ thấy nhất là đối với thế giới nhân vật trong tác phẩm. Các nhân vật là những người bạn của người trần thuật – tác giả, sống cùng thời, có thể có chung hoặc khác nhau về những mục đích, lý tưởng, quan niệm về nghệ thuật. Các nhân vật này, do vậy được nắm bắt trong một mối liên hệ thường xuyên với người trần thuật. Người trần thuật đồng thời là người xuất hiện như một con người thực hiện hữu trong thế giới mà các nhân vật đang hoạt động. Sự trần thuật này mang tính chất cá thể hóa rất cao. Cái tôi tự truyện, theo đó đã trải ra cùng người đọc tạo nên một sự giao tiếp thân mật, gần gũi và tin tưởng Ngoài ra, việc trần thuật ở ngôi thứ nhất trong Cuộc tái ngộ không chỉ là sự thể hiện bản thân cái Tôi – người trần thuật, mà qua đó chúng ta còn biết về thế giới xung quanh Tôi qua cái nhìn hồi cố, ở đây là những kỷ niệm gắn với không gian Paris hồi những năm đầu thế kỷ XX – một trong những trung tâm văn hoá của châu Âu, những vùng ngoại ô nước Pháp, những cuộc gặp gỡ ở Hà Nội xung quanh các trao đổi về văn chương, nghệ thuật và tư tưởng. Điểm nhìn thời hiện tại và quá khứ trong Cuộc tái ngộ được luân chuyển linh hoạt, từ một vấn đề của hiện tại, hay việc gặp lại một người bạn cũ trở thành nguyên cớ để tác giả quay về với những kỷ niệm trên đất Pháp khoảng mười năm trước đó, tạo cho tác phẩm nhiều không gian đồng hiện trong một thời gian đậm đặc hoài niệm.

Cuộc tái ngộ giữa Komatsu Kiyoshi và Nguyễn Giang trong cuộc đời và trong những trang viết không chỉ để lại hình ảnh đẹp của một tình bạn thuỷ chung trong sáng. Qua đó chúng ta còn nhận thấy hình ảnh của một thế hệ những trí thức Việt, Nhật khao khát học tập và mang sự tiến bộ về cho xứ sở khi họ có cơ hội đứng trước chân trời khoa học, nghệ thuật phương Tây.

_____________

(1) Viết về Komatsu Kiyoshi, ở Việt Nam có các công trình: của Vĩnh Sính: Một nhà văn viết về Nguyễn Ái Quốc trong thời gian ở Pháp (Tạp chí Xưa và Nay, số 27, ra tháng 5-1996) và của Đoàn Lê Giang: Truyện Kiều và Kim Vân Kiều Truyện ở Nhật Bản, (Tạp chí Văn học, số 12-1999). Bài viết của Vĩnh Sính tìm hiểu mối quan hệ giữa Nguyễn Ái Quốc và Komatsu Kiyoshi trong thời gian ở Pháp qua tư liệu truyện Cuộc tái ngộ đăng trênTrung Bắc chủ nhật. Bài viết của Đoàn Lê Giang giới thiệu các bản dịch truyện Kiều ở Nhật Bản trong đó có bản dịch của Komatsu Kiyoshi. Ngoài hai bài viết nêu trên, Bài bạt Kim Vân Kiều của Komatsu Kiyoshi do Đoàn Lê Giang dịch (Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 11-2004) đã gây hứng thú cho chúng tôi tìm hiểu về vấn đề này. Một số thông tin về Komatsu Kiyoshi và tác phẩm Cuộc tái ngộ của ông mà chúng tôi lĩnh hội bước đầu và có sử dụng trong bài viết được kế thừa từ những công trình vừa kể.

(2) David G. Marr trong Vietnam 1945: the quest for power (University of California Press, Berkeley. Los Angeles. London, 1995. p. 84-85) cho rằng: Năm 1940, Komatsu Kiyoshi trở lại Paris. Ở đây chúng tôi ghi theo Vĩnh Sính vì thấy hợp lý hơn.

(3), (4), (19) Xin Xem: Vĩnh Sính: Một nhà văn viết về Nguyễn Ái Quốc trong thời gian ở Pháp, Tạp chí Xưa và Nay, số 27, ra tháng 5-1996, tr.19-21.

(5) Đinh Mạnh Thoại: Nhà văn Nhật Bản Kyoshi Komatsu và Nguyễn Ái Quốc, Tạp chí Xưa và Nay, số 129, ra tháng 12-2002, tr.16.

(6) David G. Marr: Vietnam 1945: the quest for power, University of California Press, Berkeley. Los Angeles. London, 1995. p.85. Ngoài ra, chúng ta có thể tìm hiểu thái độ của một số trí thức, nhà văn Việt Nam ở Hà Nội đối với Komatsu Kiyoshi trong Bốn mươi năm nói láo của Vũ Bằng (tái bản, Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội, 2001, tr.202-212, mục: Trung Việt tân văn).

(7) Christopher E. Goscha: Người Nhật theo Việt Minh trong những năm đầu kháng chiến, Đào Hùng trích dịch, Tạp chí Xưa và Nay, số 129, ra tháng 12-2002, tr.13.

(8) Xin xem: Đoàn Lê Giang: Truyện Kiều và Kim Vân Kiều Truyện ở Nhật Bản, Tạp chí Văn học, số 12-1999, tr.47-50.

(9), (11) Komatsu Kiyoshi: Bài bạt Kim Vân Kiều, Đoàn Lê Giang dịch, Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 11-2004, tr.55-61.

(10) Kawaguchi Kenichi: Văn học Việt Nam ở Nhật Bản, (Đoàn Lê Giang dịch từ Honyaku hyakunen: Gaikoku bungaku to Nihon no kindai, Hara Takuya, Nishinaga Yoshinari chủ biên, Daishùkan shoten, Tokyo, 2000), Tạp chí Đại học Sài Gòn (Số chuyên đề Bình luận văn học), 2011, tr.312-313.

(12) Nguyễn Giang: Danh văn Âu Mỹ, Imprimerie D’Extrême Orient, Hà Nội, 1936, tr.13-28.

(13) Trung Bắc chủ nhật: số 1 ra ngày 3 Mars 1940; chủ nhiệm: Nguyễn Doãn Vượng, từ số 255 (29/7/1945) do Nguyễn Văn Luận chủ nhiệm; chuyên khảo cứu về văn chương, chính trị, khoa học và tin chiến sự; tôn chỉ: “Mới, mới mãi và ngày càng mới”; đăng các tác phẩm Bàn về tiểu thuyết của Vũ Bằng, Cô Dí, Món đồ mừng, Truyện chó chết của Kim Lân, Truyện người hàng xóm (truyện dài) của Nam Cao, Nhà nhiều con,Đứa con giai, Tiếng chạm mạnh của Hồ Zếnh… Nguyễn Đình Vĩnh, nơi phụ lục luận án tiến sĩ Ngữ văn Vai trò của văn học dịch đối với quá trình hiện đại hoá tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, (thư mục sách văn học dịch 1900 – 1945) đã cung cấp thông tin: Cuộc tái ngộ (của Kiyoshi Kamati), Nguyễn Giang dịch, Nxb A. de Rhodes, Hà Nội 1945. Viết như vậy nhưng không rõ Cuộc tái ngộ đã được xuất bản thành sách riêng chưa. Hiện chúng tôi mặc dù đã rất cố gắng, nhưng vẫn chưa tìm được quyển sách này.

(14) Trước khi đăng bài của Vĩnh Sính (Một nhà văn viết về Nguyễn Ái Quốc trong thời gian ở Pháp, Tạp chí Xưa và Nay, số 27, ra tháng 5-1996, tr.19-21), trong số 25 tháng 3 năm 1996, tr.13-15, toà soạn tạp chí Xưa và Nay đã đăng lại đoạn tư liệu tác phẩm Cuộc tái ngộ (các số 223/ 224/ 225) nói về mối quan hệ giữa Nguyễn Ái Quốc và nhà văn Komatsu Kiyoshi. Nơi lời tiểu dẫn, toà soạn cho biết: “Truyện ngắn nhưng lại khá dài, kéo dài từ số 208 ra ngày 25/6/1944 đến số 237, tức là liên tục 30 số, mỗi số kéo dài trung bình từ 3 đến 4, đôi khi tới 5 trang (khổ 19 × 27 cm), báo ra hàng tuần nên truyện được đăng liên tục gần bảy tháng rưỡi” (tr.13). Chúng tôi thấy có vài điểm chưa chính xác. Cuộc tái ngộ không phải được đăng liên tục trong 30 số mà chỉ 20 số và có nhiều lần gián đoạn ở các số 214/ 215/ 216/ 217/ 218/ 219/ 220/ 221/ 222 và 235.

(15) Komatsu Kiyoshi: Cuộc tái ngộ, (Giảng Nguyên dịch), Trung Bắc chủ nhật, số 208 ra ngày 25 Juin 1944, tr.13.

(16) Komatsu Kiyoshi: Cuộc tái ngộ, (Giảng Nguyên dịch), Trung Bắc chủ nhật, số 237 ra ngày 21 Janvier 1945, tr.23.

(17) Komatsu Kiyoshi: Cuộc tái ngộ, (Giảng Nguyên dịch), Trung Bắc chủ nhật, số 210 ra ngày 9 Juillet 1944, tr.15.

(18) Komatsu Kiyoshi: Cuộc tái ngộ, (Giảng Nguyên dịch), Trung Bắc chủ nhật, số 224 ra ngày 15 Octobre 1944, tr.15.

Phan Mạnh Hùng

ThS. Khoa Văn học và Ngôn ngữ, Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐH Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.

Nguồn bài gốc http://khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=3029:komatsu-kiyoshi-va-cuc-tai-ng&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106&lang=en

http://www.tannamtu.com/?p=345

Chuyện ít biết về người đầu tiên dịch "Truyện Kiều" sang tiếng Nhật

08:00 21/02/2012

Cách đây 7 năm, vào dịp kỷ niệm 240 năm sinh của thi hào Việt Nam Nguyễn Du, ở Nhật Bản đã ra đời thêm một bản dịch "Truyện Kiều". Bản dịch lần này của anh Seiji Sato, có sự cộng tác của NXB Văn học, Hà Nội. Sách in trang trọng, bề thế, khổ 14 x 21 cm, bìa cáctông cứng có áo bọc, giấy đẹp, sách dày tới 250 trang.

Bìa cuốn "Truyện Kiều" của thi hào Nguyễn Du do nhà văn Kiyoshi Komatsu dịch sang tiếng Nhật.

Ngay từ thế kỷ XVIII - XIX, ở Nhật người ta từng được biết đến truyện "Kim Vân Kiều" của Thanh Tâm Tài Nhân, tác giả người Trung Quốc. Vào năm 1763, một người Nhật có tên Korenori Nishida đã in bản dịch sang tiếng Nhật "Câu chuyện Kim Vân Kiều" của Thanh Tâm Tài Nhân. Sang thế kỷ XIX, một người Nhật khác là Bakin Takizawa (1767-1848), năm 1829 lại công bố bản phóng tác truyện này bằng tiếng Nhật. Sang thế kỷ XX, người Nhật bắt đầu được biết đến "Truyện Kiều" của Nguyễn Du. Và liên tiếp từ năm 1942 đến trước bản dịch của Seiji Sato, ở Nhật đã có ba bản dịch tác phẩm của Nguyễn Du: Năm 1942 có bản dịch của nhà văn Kiyoshi Komatsu (1900-1962), tiếp đó là bản dịch của Yomosuke Takenchi (1922-1999) ra sau năm 1975, và bản dịch của Tokio Akiyama (1917-1999) ra năm 1996.

Trong bài viết này, chúng tôi xin tập trung tư liệu để giới thiệu với bạn đọc nhà văn Kiyoshi Komatsu. Theo học giả Vĩnh Sinh, giáo sư lịch sử của Trường Đại học Allerta (Canada) trong thư và tài liệu gửi cho Giáo sư Phan Huy Lê vào năm 1996 thì tiểu sử của nhà văn Nhật Bản đầu tiên dịch "Truyện Kiều" như sau :

"Komatsu Kiyoshi là một nhà văn, nhà bình luận và cũng là một nhà nghiên cứu văn học Pháp nổi tiếng. Ông là một trong những người đầu tiên đã dịch và giới thiệu các tác phẩm của Andre Malraux, Andre Gide cùng các tư trào mới trong văn học Pháp ở Nhật.

Sinh năm 1900 tại Kobe, Komatsu sang Pháp năm 1921, lúc đầu với dự định theo đuổi hội họa. Sau đó, tình cờ Komatsu trở thành bạn của Malraux và theo Lacouture, mô hình của nhân vật "Kyo" - nhân vật chính trong tác phẩm "La Condition Humaine (Điều kiện con người) của Malraux - chính là Kyo Komatsu (tức là Komatsu Kiyoshi), chứ không phải là Chu Ân Lai như một số người lầm tưởng. Lacouture viết: "Mô hình thực sự là một nhà văn trẻ tuổi người Nhật, ở Paris vào năm 1922 người đó đã là bạn của Hồ Chí Minh (lúc đó có tên là Nguyễn Ái Quốc), và sau này là bạn của Mauraux: anh tên là Kyo Komatsu" (Jean Lacouture: Andres Malraux - bản tiếng Anh do Alan Sheridan dịch, New York : Pantheon Books, 1975, trang 146).

Ông Vĩnh Sinh còn cho biết, Komatsu Kiyoshi (Tiêu Tùng Thanh) trong thời gian 4 năm ở Việt Nam từng làm cố vấn Viện Văn hóa Nhật Bản tại Hà Nội, và một truyện ngắn của ông có nhan đề "Cuộc tái ngộ" được dịch giả Giáng Nguyên (rất có thể là nhà văn Nguyễn Giang, con trai Nguyễn Văn Vĩnh - ở đây bút danh được viết theo cách nói lái), dịch từ bản tiếng Pháp, đăng liên tục trên 30 số báo "Trung Bắc chủ nhật" (từ số 208 ra ngày 25/6/1944 đến số 237 kéo dài gần bảy tháng rưỡi).

Và đối chiếu với thực tế thì nhân vật trong ba số báo "Trung Bắc chủ nhật" từ số 223 (5/10/1944) đến 225 (22/10/1944), "Người Á Đông đầu tiên đã cùng tôi giao du trong một thời gian khá dài trên đất Pháp", có thể khiến ta dễ dàng liên hệ tới nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc - sau này là Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Trong "Cuộc tái ngộ" có đoạn kể lại buổi tối giao lưu thân mật với một nhóm trí thức Hà Nội ở nhà ông Lê Văn Thái - nhân vật "tôi" - tác giả Komatsu cho biết về "người Á Đông đầu tiên" kia: "Tôi sang Pháp và tới Paris vào mùa xuân năm 1921. Chỉ mới được vài ngày, nên tôi nhớ kỹ, thì độ mươi ngày sau khi tới Paris, một sự tình cờ run rủi, tôi gặp một người thanh niên Việt Nam trong một nơi hội họp công khai. Người thanh niên Việt Nam ấy chính là người Á Đông đầu tiên đã cùng tôi giao du trong một thời gian khá dài trên đất Pháp", "Người ấy làm một nghề ăn lương công nhật mà sống, các ông chẳng thể tưởng tượng được khổ cực là ngần nào. Người ấy ăn rất ít, ngủ rất ít, làm việc rất nhiều. Mỗi buổi chiều, khi đã làm xong công việc khó nhọc, một chân thợ phụ trong xưởng máy, người ấy lại ngồi vào bàn viết lách hoặc đọc sách.

Khốn nạn thay! Thân thể anh ta khi ấy đang bị tàn hại bởi một chứng bệnh ác nghiệt, mà chẳng mấy khi người đã mắc có thể khỏi được. Hai mắt anh ta thường sáng quắc lên bởi cơn sốt râm rỉ bên trong. Đôi khi anh ho rũ rượi như người sắp tắt thở. Thế vậy mà cuộc đời tinh thần của anh vẫn dồi dào phong phú, sự hoạt động của anh vẫn ráo riết không ngừng. Hai ba lần, tôi được dịp nghe anh ta nói trước mặt những thính giả người Pháp bằng tiếng Pháp, lời lẽ rất trôi chảy, hùng hồn. Anh làm trợ bút cho nhiều nhật báo và tuần báo ở Paris bằng cách cứ ngồi nhà viết bài và gửi đến đều đặn".

Tuy trở thành bạn của nhau, nhưng sau lần đầu gặp nhau, thăm hỏi trò chuyện với nhân vật "tôi" - tác giả Komatsu và "người bạn Việt Nam" của mình cũng ít có điều kiện gặp lại nhau. Sau đó Komatsu đi xuống miền Nam nước Pháp sống ẩn dật, còn người bạn Việt Nam của ông rời Pháp "đi sang những nước ở Bắc Âu châu, rồi đã trở thành một nhà văn có tiếng sau khi được mấy nhà xuất bản ở Berlin và Pragne in cho các tác phẩm". Komatsu vẫn theo dõi tin tức về bạn mình và tin tưởng.

Câu chuyện kể của nhà văn Nhật Kiyoshi Komatsu về "người bạn Việt Nam" gặp gỡ ở Paris trong truyện ngắn "Cuộc tái ngộ" của ông phần nào cho người đọc đoán biết "anh bạn của ông" là ai. Sau này câu chuyện đã được nhiều nhà nghiên cứu xác nhận bằng tài liệu lịch sử khác nhau.

Kiyoshi Komatsu lần đầu tiên đặt chân lên đất Pháp vào tháng 8/1921 với dự định trở thành họa sĩ. Đến Paris, Komatsu ở chung nhà với họa sĩ Sakamoto và một người Nhật khác (ba người tình cờ gặp nhau trên chuyến tàu từ Nhật sang Marseille). Phòng trọ của Komatsu nằm chót vót trên tầng tám áp nóc nhà trong một tòa nhà không có thang máy ở gần nghĩa địa Montparnasse. Chính căn phòng này là nơi Nguyễn Ái Quốc đã đến thăm Komatsu lần đầu tiên, đúng như Komatsu đã nhắc lại trong "Cuộc tái ngộ".

Những chi tiết nêu ra trên đây hoàn toàn trùng hợp với các tư liệu bằng tiếng Việt hay tiếng Pháp. Chúng ta có thể tìm thấy, chẳng hạn trong cuốn "Thời thanh niên của Bác Hồ" của tác giả Hồng Hà có ghi lại: Ngày 14/3/1923, anh (Nguyễn Ái Quốc) dọn về ở ngay trụ sở báo Người cùng khổ, mang theo một cái giường cá nhân và một chiếc vali mà mật thám đến khám chỉ thấy toàn sách ở trong. Mạng lưới mật thám theo dõi anh tạiParis tăng lên từ khi Bộ Thuộc địa lập một tổ chức mới chuyên theo dõi những người Đông Dương ở Pháp. Chúng đến khám xét cả những người nước ngoài sống ở Paris hay liên lạc bằng thư từ hoặc đi lại gặp gỡ anh Nguyễn. Trong số những người đó có anh sinh viên Nga Mikhailopxki, Pêtơrôp ở số nhà 6 phố Gay Luyxắc, có nhà yêu nước Ấn Độ Alitaba Gôdơ, các nhà yêu nước Ailen ở gác 3 số nhà 12 phố Capuyxin, nhà văn Nhật Bản Kiôshi Komatxư (Komatsu Kiyoshi) ("Thời thanh niên của Bác Hồ", NXB Thanh Niên, 1994, trang 160). Tác giả Thu Trang trong công trình "Nguyễn Ái Quốc ở Paris, 1917-1923" cũng cho biết: "Trong khoảng thời gian này (nửa sau năm 1921), theo mặt báo, Nguyễn Ái Quốc cũng đã nhận được nhiều thư từ các nơi gửi đến, từ Việt Nam sang, những nơi khác là Anh, Mỹ, Cuba và có một thư do người Nhật tên là Komats gửi đến" ("Nguyễn Ái Quốc ở Paris, 1917-1923", Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam xuất bản, 1991, trang 1272).

Trong một tài liệu đáng tin cậy được công bố trên tạp chí Xưa & Nay số 29 năm 2002 với nhan đề "Nhà văn Nhật Bản Kiyoshi Komatsu và Nguyễn Ái Quốc", tác giả Đinh Mạnh Thoại cũng khẳng định mối quan hệ thân thiết của hai người thanh niên yêu nước của hai dân tộc Việt - Nhật gặp nhau ở Paris vào đầu những năm 20 thế kỷ trước. Ông Đinh Mạnh Thoại từng có thời gian bảy tháng làm thư ký cho Komatsu Kiyoshi, khi ông này sang làm việc ở Việt Nam những năm 1940. Trong vài dòng hồi ký, ông Thoại đã kể câu chuyện đối thoại giữa ông chủ Komatsu và ông hơn nửa thế kỷ trước ở sảnh vila số 11 phố Colombert, Sài Gòn (nay là Thái Văn Lung, thành phố Hồ Chí Minh). Buổi tối hôm ấy có hai người, nhà văn Nhật Bản Komatsu đã hỏi ông Thoại về Nguyễn Ái Quốc.

Trong bối cảnh đất nước lúc đó, khi quân đội Nhật và giới thương mại, chính trị Nhật đang đổ vào Đông Dương tuyên truyền rầm rộ thuyết Đại Đông Á, e ngại nên ông Thoại còn ngập ngừng và trả lời cho qua chuyện: "Thú thực với ông, tôi không rõ nhiều về ông Nguyễn Ái Quốc!". Sau câu trả lời trên, ông Thoại kể: "cứ tưởng trả lời tránh né là xong. Nào ngờ, cơn lôi đình ập đến, con người ông bật đứng dậy, vươn người qua bàn mây, hai tay ông đập mạnh vào vai tôi, giọng cáu kỉnh, ông dằn từng tiếng:

- Ông là đứa con nít, là lyceen (học sinh trung học) trường bảo hộ, vào đời, ông có vợ, lại là người Việt Nam nữa, vậy mà ông không rõ lắm về ông Nguyễn Ái Quốc? Ông thật đáng thương và đáng trách", "…Ông Thoại, thật con nít quá. Nguyễn Ái Quốc là bậc đại tài đã cống hiến vô cùng lớn lao cho dân tộc ông. Bản thân tôi khâm phục, và lúc nào cũng nhớ đến ông Nguyễn Ái Quốc !".

"Truyện Kiều" của Nguyễn Du không những được mọi tầng lớp độc giả ở nước ta yêu mến, trân trọng mà còn đến được với bạn bè ở nhiều nước trên thế giới. Ở Nhật cho đến nay đã có tới bốn bản dịch "Truyện Kiều" và thật đáng tự hào là bản dịch đầu tiên sang tiếng Nhật lại do nhà văn Komatsu Kiyoshi, người đã từng là bạn thời trẻ của Nguyễn Ái Quốc ở Paris thực hiện. Biết đâu, khi Komatsu bắt tay vào dịch "Truyện Kiều" của Nguyễn Du một phần là do sự gợi ý của Nguyễn Ái Quốc

Thúy Toàn

http://vnca.cand.com.vn/Tu-lieu-van-hoa/Chuyen-it-biet-ve-nguoi-dau-tien-dich-Truyen-Kieu-sang-tieng-Nhat-329686/

Người viết về Bác trên báo Yomiuri

11/11/2009 02:40 GMT+7

TT - Là người giới thiệu về tình hình báo chí Nhật Bản cho đoàn phóng viên trẻ Việt Nam tham dự chương trình Jenesys vừa qua, ông Taniguchi Susumu còn đem đến điều thú vị khi kể câu chuyện của nhà văn Nhật Kiyoshi Komatsu từng viết về Bác.

Phóng to

Ông Taniguchi Susumu - Ảnh: Kim Anh

Câu chuyện về mối quan hệ giữa nhà văn đất nước mặt trời mọc ấy với Bác Hồ đã được Taniguchi Susumu viết lại trên trang báo Yomiuri vào năm 1999.

Nhà báo chiến trường

Taniguchi Susumu làm nghề báo đã hơn 50 năm, trong đó hơn 19 năm làm việc cho báo Yomiuri (có số phát hành lên đến hơn 10 triệu bản/ngày), phụ trách tin tức quốc tế nên ông thường xuyên làm đặc phái viên tại nước ngoài. Ông tình cờ “có duyên” với Việt Nam qua đề tài nghiên cứu về chủ nghĩa thực dân Pháp.

Đặc biệt, ông là người thu thập và đưa tin về hiệp định Paris từ năm 1968-1973. Lúc này, ông có dịp gặp gỡ và quen biết với nguyên phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình. “Tôi còn nhớ khi ấy bà Bình là bộ trưởng Bộ Ngoại giao trong Chính phủ lâm thời Cộng hòa Miền Nam Việt Nam. Tôi đã hai lần đến Việt Nam để đưa tin. Báo chí Nhật Bản được dư luận thế giới đánh giá là nơi có hệ thống tin tức báo chí đưa tin khách quan nhất và có tính liên tục về cuộc chiến tại Việt Nam. Rất nhiều phóng viên Nhật Bản đã hi sinh tại chiến trường Việt Nam”, Taniguchi Susumu cho biết.

Ông cũng kể về những người bạn của ông từng ra tận những tàu chiến của Mỹ đóng quân tại căn cứ quân sự ở Nhật để kêu gọi họ “bỏ trốn” và giúp đỡ những người này bằng cách đưa họ ra nước ngoài. “Những người mạo hiểm này thuộc nhóm “Bê-hêi-ren” gọi là liên minh hòa bình Việt Nam” - ông nói. Rồi ông tiếp tục kể lần quay lại VN vào năm 1994 đã gặp lại bà Bình tại Hà Nội: “Tôi nhắc lại thời gian diễn ra hiệp định Paris thật dài, lâu. Bà Bình đã nói với tôi: “Chúng tôi quyết theo đuổi và có thể chờ thêm nữa...”. Tôi thật khâm phục tinh thần con người Việt Nam”- ông chia sẻ.

“Người thật đáng khâm phục”

Năm 1997, Taniguchi Susumu lại có dịp đến Hà Nội và tình cờ khi vào một thư viện, ông đọc được câu chuyện Cuộc tái ngộ của một nhà văn Nhật tên là Kiyoshi Komatsu viết về Nguyễn Ái Quốc trong thời gian tại Pháp. “Ông Kiyoshi Komatsu đã từng gặp Hồ Chủ tịch ở Pháp, sau đấy năm 1945 ông này lại có dịp gặp Hồ Chủ tịch tại Việt Nam. Tôi quen con của nhà văn này nên đã nghe lại câu chuyện của nhà văn đất nước tôi viết về vị chủ tịch đáng kính của các bạn” - ông Taniguchi Susumu tâm sự.

Khi biết tác phẩm do nhà văn Nhật viết về lãnh tụ của Việt Nam, ông Taniguchi Susumu đã chia sẻ với hàng chục triệu độc giả của tờ báo Yomiuri về mối quan hệ thật tuyệt vời mà ông phát hiện được giữa nhà văn Nhật và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Và trong tác phẩm đó viết về Bác Hồ đăng trên báo Yomiuri năm 1999 có đoạn: “Người ấy thật đáng cho chúng ta sùng bái và tán dương”.

Dù chưa một lần được gặp Bác Hồ nhưng qua tìm hiểu về đất nước, con người Việt Nam cùng những câu chuyện từ nhà văn Nhật Bản viết về Nguyễn Ái Quốc, ông Taniguchi Susumu cho biết: “Tôi thật ngưỡng mộ và khâm phục vị lãnh tụ đáng kính của các bạn. Ông ấy là người nổi tiếng trên thế giới. Ông ấy cũng để lại nhiều bài học cho những người đi sau. Thật tiếc khi tôi không được gặp người lãnh tụ của Việt Nam dù chỉ một lần, nhưng tôi luôn có ấn tượng về vị lãnh tụ của các bạn và dành nhiều tình cảm với con người, đất nước Việt Nam”.

KIM ANH

http://tuoitre.vn/tin/theo-guong-bac/20091111/nguoi-viet-ve-bac-tren-bao-yomiuri/347151.html

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Khi sử dụng tiếng Việt, bạn cần viết tiếng Việt có dấu, ngôn từ dung dị mà lại không dung tục. Có thể đồng ý hay không đồng ý, nhưng hãy đưa chứng lí và cảm tưởng thực sự của bạn.

LƯU Ý: Blog đặt ở chế độ mở, không kiểm duyệt bình luận. Nếu nhỡ tay, cũng có thể tự xóa để viết lại. Nhưng những bình luận cảm tính, lạc đề, trái thuần phong mĩ tục, thì sẽ bị loại khỏi blog và ghi nhớ spam ở cuối trang.

Ghi chú (tháng 11/2016): Từ tháng 6 đến tháng 11/2016, hàng ngày có rất nhiều comment rác quảng cáo (bán hàng, rao vặt). Nên từ ngày 09/11/2016, có lúc blog sẽ đặt chế độ kiểm duyệt, để tự động loại bỏ rác.

Giao Blog

Home