Truyền thống lắm quan chức và nhiều nhũng lạm ở Đại Việt

Bộ máy công quyền ngày trước của Đại Việt, nhìn chung, cũng rất cồng kềnh và kém hiệu quả. 

Đọc người phương Tây chê hệ thống quan lại của Đại Việt, tính từ hồi đầu thế kỉ 16, thì nhiều lắm. Có thể đọc nhanh từ cuốn sách đã in năm 2010, ở đây. Xem thêm cả sách của Toan Ánh đã xuất bản thời 1970s ở Sài Gòn (tại đây).

Sách ta, cũng thấy lời tự chê không ít. 

Nêu nhanh một vài trường hợp tiêu biểu.

1. Thời nhà Trần, lãnh thổ vẫn còn chật chội lắm. Ấy thế mà chia làm 24 lộ. Hoàng đế Minh Tông cũng ngạc nhiên: sao một nước bé như bàn tay mà đặt quan chức nhiều như thế ! 

2. Họ Nguyễn lập nước riêng ở phía Nam, nhờ đó, có công khai phá phương trời mới để mở rộng bờ cõi. Đất đai phương Nam, cứ nói rõ, là ông cha mình chiếm của người ta cả. 

Phía Lê Trịnh thì chỉ xem họ Nguyễn ở Đàng Trong là bọn ăn trộm (ăn trộm đất nước). Đất nước của chúa Nguyễn ở Đàng Trong, theo Lê Trịnh, chẳng qua chỉ là hai trấn Quảng Nam và Thuận Hóa mà thôi.

Ấy thế mà, lúc Việp Quận công đánh vào Đàng Trong, thì mới vỡ lẽ: hai trấn Quảng Nam và Thuận Hóa cũng quá nhiều quan chức ! Quan lại, thuộc ti, hương trưởng, có tới hàng ngàn. "Nhũng lạm quá lắm. Tất cả bổng lộc đều lấy ở dân, dân chịu sao được" (trích nguyên văn, trang 186-187).

Người phương Tây chê Đàng Ngoài là quan chức quá nhiều, nhũng lạm quá lắm. Và đến lượt người Đàng Ngoài vào Đàng Trong thì lúc đầu tưởng chúng nó hơn chúng mình (vì chúng nó thành lập được lãnh thổ riêng, giữ vững cả mấy trăm năm), nhưng rút cục, chúng nó cũng giống y như chúng mình !

Sau chuyến đánh dẹp ấy, lúc trở về Bắc, thì Việp Quận công đột tử giữa đường. Một quan hoạn như Việp cũng khinh loát triều đình Lê Trịnh trong một thời gian khá dài. Đâu chỉ quân sự, đâu chỉ cầu cống, Việp có ảnh hưởng đến cả các kì thi quốc gia chọn các ông Nghè. Nhiều dòng họ không tiếc lời khi ghi lời chửi Việp, chẳng hạn, "thằng bị thiến" ! 

Đọc nhanh mà ghi lại bên lề giấy.