Tưởng niệm học giả Hoàng Phương Mai (1976-2025) - chúng tôi đã cùng học chữ Nôm Tày - Nùng như thế

Tôi tự học về chữ Nôm Nùng, đặc biệt là các truyền bản Nôm của người Nùng An (một nhóm địa phương của Nùng, tập trung chủ yếu ở huyện Quảng Uyên tỉnh Cao Bằng trước đây), bắt đầu từ năm 1997 - sau một thời gian đã làm điều tra điền dã dài hạn và photo toàn bộ các truyền bản đó (phải photo ở khu phố huyện, hay ra thành phố Cao Bằng, nên phải làm bền bỉ trong một thời gian dài).

Các năm 1997-2000, tôi chủ yếu phỏng theo cách làm của các tiền bối chuyên về chữ Nôm vùng Choang - Tày - Nùng ở biên giới Việt Trung, như Lý Phương Quế (Trung Quốc) hay Nguyễn Văn Huyên (Việt Nam) và Cung Văn Lược (Việt Nam), để tự học, tự đọc, tự phiên âm ngay tại thực địa, và trao đi đổi lại với các trí thức người Nùng An tại chỗ - chủ yếu chính là nhóm các thầy Tào đang sử dụng các sách ghi bằng Nôm Nùng An.

1. Đến đầu năm 2000, tôi vui mừng biết tin Viện Nghiên cứu Hán Nôm sẽ mở một lớp đào tạo bài bản về văn tự Tày - Nùng (cũng là Nôm Tày - Nùng), ngay tại Viện, trong khoảng 2 năm. Tôi đã sang trực tiếp gặp Viện trưởng Trịnh Khắc Mạnh và người phụ trách lớp lúc đó là bác Phạm Văn Thắm để xin được theo học. Do cùng là người của Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia (nay là Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam), chỉ khác Viện, nên tôi được phép theo học.

Tôi rất vui mừng vì biết rằng nếu học chữ Nôm Tày tốt sẽ giúp ích nhiều cho việc đọc Nôm Nùng (Nùng An).

2. Lớp học chủ yếu là các nhà nghiên cứu trẻ tuổi của Viện Nghiên cứu Hán Nôm (lúc đó đều mới ra trường hay mới về Viện Nghiên cứu Hán Nôm được một thời gian), ngoài ra còn có các nhà nghiên cứu lớn tuổi của Viện Nghiên cứu Hán Nôm (tôi hay ngồi cạnh các cô Trang và cô Phượng, nên nhớ rõ về hai cô nhất).

Giáo viên đứng lớp thì chủ yếu là thầy Cung Văn Lược (Cung Khắc Lược) - chuyên gia về Nôm Tày. Sau thì có thầy Lưu Đình Tăng (chữ Nôm Tày), rồi thầy Vương Toàn (ngôn ngữ và văn hóa Tày) và thầy Trần Trí Dõi (ngôn ngữ và chữ viết dân tộc),...

3. Buổi khai giảng vào ngày 29/5/2000, thầy Lược lên lớp luôn và xúc động một hồi lâu bên cạnh bảng đen phấn trắng, vì thầy thấy có rất nhiều học trò theo học ! Lúc đầu, ông hoàn toàn không nghĩ là có nhiều người có ý muốn học chữ Nôm Tày Nùng như vậy !

Về buổi khai giảng đó, ngay sau đó, nhà báo Đào Mai Trang đã viết thành một bài báo ngắn nhưng thú vị và cho đăng luôn vào đầu tháng 6 năm 2000. Bài báo có tựa đề "Lớp học của những người quý trọng vốn cổ", có kèm theo một ảnh cho biết quang cảnh lớp học vào ngày khai giảng. Xem ảnh đính kèm.

4. Tôi không có cơ hội học hết khóa văn tự Tày Nùng đó, vì từ đầu tháng 10 năm 2000 thì tôi đi du học dài hạn. Bởi vậy, tôi chỉ học cùng các bạn trẻ tuổi ở Viện Nghiên cứu Hán Nôm khi đó từ tháng 5 đến hết tháng 9 của năm 2000, tính ra chỉ khoảng 4 tháng mà thôi.

5. Lứa trẻ tuổi của Viện Nghiên cứu Hán Nôm tham gia lớp học lúc đó có các đàn em của tôi (học dưới tôi một hay vài năm), như Nguyễn Văn Tuân, Phạm Hoàng Giang (trong bài báo ở trên, nhà báo Đào Mai Trang ghi hơi nhầm tên một chút), Trần Thu Hường, Hoàng Phương Mai,... Trong tấm ảnh của bài báo, có hình ảnh các bạn trẻ tuổi này, có cả hình ảnh của tôi.

Bài báo đăng đầu tháng 6 năm 2000, của Đào Mai Trang

Sau này, các bạn trẻ ấy, dưới sự dẫn dắt chuyên môn của thầy Cung Khắc Lược và sự đầu tư có chiều sâu của Viện Nghiên cứu Hán Nôm thời Viện trưởng Trịnh Khắc Mạnh, đều đã trưởng thành. Các bạn đều trở thành chuyên gia về Nôm Tày, lần lượt lấy học vị Tiến sĩ. Trong đó có Hoàng Phương Mai. Viện Nghiên cứu Hán Nôm nhờ có lực lượng này mà sau năm 2000 đã ra được nhiều sê-ri sách có giá trị nổi bật về truyện thơ Tày và dân ca nghi lễ Tày (ghi bằng chũ Nôm), các thư mục sách Hán Nôm của các tộc người thiểu số ở Việt Nam.

Người đọc được Nôm Tày ở Việt Nam hiện nay thực sự rất ít ! Chỉ có nhóm các bạn trẻ tuổi ngày xưa của Viện Nghiên cứu Hán Nôm nay đã trở thành các chuyên gia, cộng thêm một số vị ở các cơ quan khác. Cả nước, chắc chỉ khoảng trên dưới 20 người đọc được Nôm Tày ở trình độ cao mà thôi.

Bài tập về nhà thầy Lược giao đọc trước, sau sẽ giảng trên lớp (các chữ màu đỏ là bản đọc Nôm Tày của tôi)

Vở ghi chép buổi học ngày 2/6/2000, thầy Lược đứng lớp.

6. Khi tôi trở lại cơ quan cũ ở Việt Nam sau thời gian du học rất dài, thì lại tiếp tục một công việc yêu thích là "làm bạn với chữ Nôm Nùng An". Nhóm các bạn trẻ tuổi của Viện Nghiên cứu Hán Nôm lúc đó đã lần lượt lấy học vị, trở thành các chuyên gia về Nôm Tày. Nhóm nho nhỏ chúng tôi lại có cơ hội giao lưu về Nôm Tày và Nôm Nùng.

Hoàng Phương Mai là một đàn em rất đặc biệt. Em ấy vẫn thường gửi các bài viết học thuật đăng trên tạp chí của em ấy về chữ Nôm Tày hay vấn đề liên quan đến chữ Nôm Tày cho tôi, một cách lặng lẽ, là qua đường bưu điện (gửi từ Viện Nghiên cứu Hán Nôm sang Viện Nghiên cứu của tôi). Vào năm 2021, vẫn qua bưu điện, em ấy gửi tặng tôi một cuốn sách lớn của em đã xuất bản bởi Nxb Khoa học Xã hội về sách Nôm Tày. Đó là cuốn "Khảo sát văn bản truyện thơ Nôm Tày hiện đang lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm". Xem ảnh đính kèm.

Cuốn sách lớn của học giả Hoàng Phương Mai

Em ấy là vậy. Tôi luôn thấy em lặng lẽ. Đi dự hội thảo quốc tế ở nước ngoài thì tôi vẫn thấy em ngồi xa xa, ở những hàng ghế cuối.

Trung tuần tháng 8 năm 2025 này, chúng tôi đều bàng hoàng trước tin em đã từ trần ở tuổi 49. Lúc đầu, khi còn ở trong viện (phải nhập viện lúc đó), tôi nhận tin mà không dám tin. Sau thì biết đó là sự thực. Một sự thực đau đớn không ngờ tới.

Chúng tôi đã cùng học chữ Nôm Tày Nùng như thế, từ 1/4 thế kỉ trước. Phải có trường độ thời gian khoảng 20 - 25 năm, chúng ta mới có được các chuyên gia về một lĩnh vực chuyên sâu. 

Trong niềm tiếc thương một bạn học cùng lớp chuyên môn từ 1/4 thế kỉ về trước, tôi ghi nhanh lại mấy dòng này để tưởng niệm học giả Hoàng Phương Mai. 

Chúng tôi mãi mãi nhớ về em. Cầu chúc cho em thanh thản đi về miền tịnh thổ miên viễn.

Tháng 8 năm 2025,

Giao Blog

---

Đã đưa ra Fb, ở địa chỉ sau:

https://www.facebook.com/giao.blog/posts/pfbid02Fw7TCcK71B5wzLBqX4Do6R7UYK1FqnaxXSm5vuMmNqFF6Dm1wK8z94yS1JsfZ59Ml

...