Cuối năm, mấy ngày này, có mấy bác hỏi mình về vấn đề sách cổ của kho Viện Nghiên cứu Hán Nôm bị mất.
Mình là độc giả của kho sách này từ năm 1990 - khi Viện Nghiên cứu Hán Nôm còn ở trên đường Lý Thường Kiệt (đằng sau Viện Thông tin Khoa học Xã hội).
Lúc kho sách, cùng cả Viện Nghiên cứu Hán Nôm được chuyển về đường Đặng Tiến Đông, rồi phục vụ lại, mình cũng tới đọc thường xuyên, chắc là tập trung nhất trong các năm 1992-1993-1994-1995-1996.
Sau năm 1997 thì mình không có điều kiện đọc chuyên tâm như trước. Chỉ thi thoảng đến đọc nhanh (có khi chỉ một buổi, có khi một vài ngày).
Đại khái là nhiều kỉ niệm với kho sách của Viện Nghiên cứu Hán Nôm.
Bây giờ, từ tháng 1 năm 2025, sưu tập dần các thông tin về việc mất sách - mà dư luận đã quan tâm từ nhiều năm nay. Mở đầu là một bài của học giả Phạm Hoàng Quân đăng năm 2023 trên báo.
Các tư liệu bổ sung và cập nhật sẽ dán dần ở dưới như mọi khi.
Tháng 1 năm 2025,
Giao Blog
---
Từ một vụ mất sách
01/01/2023 09:52 GMT+7
TTCT - Sự nhiêu khê khi muốn đọc sách ở Viện Nghiên cứu Hán Nôm (VHN) đã khiến gần mười năm rồi tôi quên luôn ở Việt Nam có kho sách cổ nơi này.
Sự nhiêu khê khi muốn đọc sách ở Viện Nghiên cứu Hán Nôm (VHN) đã khiến gần mười năm rồi tôi quên luôn ở Việt Nam có kho sách cổ nơi này. Chợt dư luận ồn ào, những thông tin hồi tuần qua về vụ kho sách cổ ở VHN bị mất 25 cuốn, gây thắc mắc nhiều hơn sự tiếc rẻ.
Một trang trong sách “Càn khôn nhất lãm” của Phạm Đình Hổ, có dấu Hoàng Xuân Hãn, hiện lưu ở Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Ký hiệu VHv.1360 [ảnh chụp từ sách “Một số tư liệu Hán Nôm về chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa - Trường Sa…”, NXB Khoa học xã hội, 2014]. Ảnh: tư liệu của Phạm Hoàng Quân
Ngày trước là bản tin cho biết sách đã mất từ hồi tháng 7-2022, nay mới công bố; ngày sau là tin cho biết viện trưởng nói tìm được một cuốn (Nam Quốc địa dư chí), do ghi nhầm mã số rồi xếp lộn kệ gì đó.
Một kho tàng văn hiến quốc gia được bảo quản nghiêm mật, nói mất là mất; một cơ quan quản lý thư viện đặc biệt quan trọng, ứng dụng khoa học thư mục ra sao mà nói kiểm kê ghi lộn ký hiệu!
Trong vài thư viện lớn ở thủ đô có cất giữ sách Hán Nôm (Thư viện Viện Sử học, Thư viện Viện Thông tin Khoa học xã hội, Thư viện Quốc gia, Thư viện Đại học chuyên ngành…) thì kho sách cổ ở VHN là nơi nhiều nhứt, sách quý hiếm cũng nhiều nhứt.
Phát ngôn của lãnh đạo viện này cho thấy đây là nơi bảo tồn những tài liệu lịch sử đặc biệt quan trọng, gồm nhiều sách cổ liên quan đến nghiên cứu lịch sử chủ quyền lãnh thổ quốc gia, mà công tác bảo quản đặc biệt nghiêm ngặt.
Nghiêm ngặt cỡ nào?
Nói đến sự nghiêm ngặt áp dụng trên loại sách đặc biệt, xin kể lại một chuyện của bản thân khi tìm đọc sách cổ ở Viện hàn lâm Khoa học xã hội (VHL).
Mùa đông năm 2014, do nhận việc hiệu đính sách Tư liệu Hán Nôm liên quan đến Biển Đông, tôi phải ra Hà Nội để đọc trực tiếp bản giấy những sách cổ liên quan. Vì một vài lý do, tôi không đến đọc ở VHN (đường Đặng Tiến Đông) mà ngồi ở phòng đọc tại trụ sở VHL (đường Liễu Giai).
Trước tiên, tôi phải viết tay tổng danh mục sách cần đọc, gởi lãnh đạo VHL ký duyệt, kế đó phải viết tay số sách dự trù đọc trong ngày để báo với VHN.
Sáng mỗi ngày, viện phó kiêm quản thủ kho sách cổ VHN đưa sách đến phòng đọc ở VHL, cùng đi là một cán bộ trẻ, sau thủ tục giao nhận, viện phó ra về, anh cán bộ trẻ của VHN ngồi với tôi đến chiều để mang sách trả.
Phòng đọc riêng, chỉ hai người, tôi thì coi sách, còn anh kia thì coi tôi, thủ sẵn máy chụp hình trong túi mà theo lệ lại không được chớp nhá, nên gặp bản đồ hay, đành phải lúi húi vẽ lại, mất thì giờ ghê luôn.
Qua chuyện này, có thể thấy việc quản lý sách chặt chẽ đến mức nào, nhưng thiệt ra thì trong mớ sách tôi đọc hồi đợt ấy, đặc biệt quý hiếm chỉ vài cuốn, còn đa số cũng thường thường, không hiểu sao đều bị liệt chung vô hàng đặc biệt khó tiếp cận, nghĩ cũng oan cho sách, mà thiệt cho người muốn đọc nữa.
Cái gì là quan trọng?
Theo thống kê năm 1993 trong cuốn Di sản Hán Nôm Việt Nam Thư mục đề yếu thì kho sách Hán Nôm thuộc VHN cất giữ hơn 5.000 tựa sách (cộng hơn 16.000 cuốn), trong đó có khoảng 2.500 tựa về lĩnh vực văn học (nhiều nhứt), 1.000 tựa về sử học, 300 tựa về địa lý…, và chỉ khoảng 40 tựa liên quan đến lĩnh vực quân sự, chừng 20 tựa liên quan đến các lĩnh vực kiến trúc, nông nghiệp, tiểu thủ công (ít nhứt).
Xếp vô hàng sách "nhạy cảm" vì liên quan đến lịch sử cương vực quốc gia là một số sách lịch sử địa dư (trong số 1.000 tựa) và khoảng 100 tựa sách địa lý có vẽ bản đồ (trong số 300 tựa).
Nhớ hồi năm 2004, tôi lò mò vô VHN xin sao chụp một số sách, ghi phiếu yêu cầu mười mấy cuốn, cán bộ quản lý nói mỗi ngày chỉ được sao chụp hoặc đọc tại chỗ 5 tựa, vậy phải chia ra ba ngày tới lui.
Ngày đầu ghi phiếu 5 cuốn văn chương câu đối linh tinh, ngày cuối ghi phiếu 4 tựa văn chương gài vô cuốn Đại Nam quốc cương giới vựng biên. Nhưng trong lúc đang sao chụp ngon ơ thì có lịnh lãnh đạo viện kêu rút cuốn Cương giới vựng biên lại, không được sao đọc gì cả. Buồn!
Bẵng đi hơn 10 năm, tôi gặp thông tin trên mạng nói có một luận văn thạc sĩ khảo cứu phân tích sách Đại Nam quốc cương giới vựng biên, không phải ở Việt Nam, mà ở Đại học Dân tộc Quảng Tây bên Tàu, lại buồn nữa!
Cậy cục rồi cũng kiếm được bản luận văn "越南阮朝大南国疆界汇编考析" (Việt Nam Nguyễn triều "Đại Nam quốc cương giới hối biên" khảo tích) để đọc.
Nghiên cứu này căn cứ trên bản gốc lưu trữ ở Thư viện Hiệp hội châu Á (Société Asiatique, Paris. Ký hiệu H.M.2133), sách đủ 7 quyển, có kèm địa đồ các tỉnh và "Đại Nam quốc tổng đồ", có thể nói là bản toàn vẹn nhứt.
Nói thêm, sách này vốn soạn xong năm 1887, chỉ có một số bản chép tay, có bản ghi tựa là Vựng biên, có bản ghi Hối biên, hầu hết các bản hiện ở VHN bị thiếu quyển và địa đồ, một bản thấy Thư mục đề yếu ghi có bản đồ thì lại thiếu mấy quyển.
Trong số các sách "nhạy cảm", có thể nói Cương giới vựng biên phải xếp hàng đầu, do nó là chuyên thư về cương giới, lại do vua Đồng Khánh chỉ đạo biên soạn.
Tác giả luận văn người Trung Quốc Liêu Mỹ Ny đã nghiên cứu toàn diện nội dung, từ cương vực tổng thể, khu vực hành chánh, biên giới quốc gia, hải khẩu, phân bố các dân tộc thiểu số… cho đến thủ pháp vẽ địa đồ, chỗ chỗ tường tế, công trình tuy có sai nhiều địa danh chữ Nôm cùng một số vị trí địa lý, nhưng luận văn thạc sĩ cỡ này, ngẫm tiến sĩ cùng lãnh vực bên ta e phải xách dép.
Tìm hiểu thêm, thì thấy thông tin giáo sư Vương Bá Trung, người hướng dẫn luận văn của Liêu Mỹ Ny (tháng 5-2014), đã làm xong công trình "越南阮朝大南国疆界汇编校释研究" (Việt Nam Nguyễn triều "Đại Nam quốc cương giới hối biên" Hiệu thích nghiên cứu) [Hạng mục Quỹ Khoa học xã hội quốc gia Trung Quốc, 2016], nghe nói chuyên sâu hơn về văn bản học (hiện tôi chưa kiếm được để coi).
Từ một nguồn khác, tôi lại nghe đâu Đại học Quảng Tây đang chuyển sang chữ giản thể nội dung sách này và sẽ cho lưu hành bản điện tử để các nhà tra cứu tiện lợi.
Ở ta, năm 2020, Nhà xuất bản Hà Nội ấn hành bản dịch Đại Nam quốc cương giới vựng biên, trụi lủi không kèm bản gốc chữ Hán, bản dịch thì sai tùm lum và dịch giả nói là "sách không có bản đồ", trong khi Di sản Hán Nôm Thư mục đề yếu (1993) ghi là có một bản hiện còn địa đồ.
Cắc cớ ở chỗ tôi lại thấy một trang web tư nhân bên Trung Quốc đăng bức "Đại Nam tổng đồ" trong bộ sách nói trên. Địa đồ này tuy không thể phóng to để phân tích nghiên cứu, nhưng nhờ đó cũng biết được tổng thể (xem hình).
Qua đây thấy rằng, dù sách cổ đặc biệt quan trọng cỡ nào thì ngoài VHN, những thư viện ở Pháp, Nhật, Trung Quốc… cũng lưu trữ ít nhiều, và người ta thì đặt mục tiêu phục vụ học thuật cao hơn hết.
Văn hóa ở đâu?
Nói bảo quản nghiêm ngặt thì cũng đã áp dụng mấy chục năm qua, còn như cho rằng sách đặc biệt "nhạy cảm", liệu có giấu mãi được? Những người cố thủ kho sách Hán Nôm bấy lâu nay dường như đang lấy cớ bảo toàn quyền lợi đất nước để trục lợi, không khác mấy bà bán khoai bán bún chặt chém bị báo chí vừa qua nêu tên.
Đại Nam Quốc tổng đồ [tiêu đề rách mất 3 chữ, còn 2 chữ Đại Nam], đăng trên một trang web tư nhân Trung Quốc. Ảnh: Tư liệu của Phạm Hoàng Quân
Để có một trang sách Hán Nôm thuộc loại thông thường phải mất từ 5.000 - 15.000 đồng, mà nhiều trang chữ lớn như con gà mái.
Tỉ như một tay nho quê mùa nào đó muốn nghiên cứu sự nghiệp trước tác Phạm Đình Hổ chẳng hạn, phải tốn chừng trăm triệu để sao chụp các tác phẩm của ổng, đem về nghiền ngẫm mày mò một hai ba năm, như mà thành được sách độ ba bốn trăm trang, đưa xuất bản được trả cỡ 20 triệu nhuận bút là cùng.
Ngoài việc bóp họng số ít ỏi người nghiên cứu Hán Nôm trong nước, việc đưa tay lấy tiền những học giả nước ngoài nghiên cứu Việt Nam học các loại đến sao chụp cũng rất chướng.
Nó không chỉ làm mất đi tinh thần tao nhã của chữ nghĩa, mà còn ảnh hưởng rất lớn đến vị thế một quốc gia văn hiến lâu đời.
Nếu luật lệ biết dựa vào nền tảng đạo lý, thì phải coi những sách cổ từ đâu mà có. Những sách ấy vốn tiếp thu từ các thư viện công và tư thời Nguyễn, từ Viện Viễn Đông Bác Cổ (EFEO), những tổ chức văn hóa (như Hội Khai Trí Tiến Đức), rồi những học giả cá nhân (như Hoàng Xuân Hãn), và cả thu thập trong quần chúng.
Có thể thấy đây là những tài sản chung. Khi thuyết phục các nhà có sách cổ hiến tặng, câu cửa miệng của cán bộ viện là "cơ quan này có đủ điều kiện để bảo quản thật tốt, sách này sẽ được chia sẻ, phát huy giá trị...v.v...".
Cho nên về cả lý lẫn tình, lẽ ra bất cứ ai cũng có thể đến VHN nói "tôi muốn đọc những tựa sách như vầy như vầy", và viện chỉ có thể thu lệ phí hợp lý cho việc sao chụp (chừng 1.000 đồng một trang A4 đã hơi nhiều).
Việc dành riêng những sách cổ quý hiếm như một đặc quyền cho thành phần nào đó nhứt thiết phải coi lại.
Trong phong trào chấn hưng văn hóa rồi hộ chiếu văn hóa gì đó mà truyền thông đùng đùng mấy tuần qua, tôi cũng không hiểu lắm, nhưng đồ rằng việc chấn chỉnh và cải tổ cách quản lý sách ở VHN và những cơ quan tương tự là việc làm thể hiện tốt nhất chủ trương đường lối văn hóa.
Nói thiệt tình, sách Hán Nôm hiện nay nên trải chiếu pha trà mời người ta đến đọc, chứ ở đó mà đòi… thu phí!
Hay hơn hết là cho lưu hành bản số hóa, tiết kiệm được tiền mua chiếu mua trà. Xét cho cùng, có cái câu "ăn cắp sách không phải là ăn cắp" là bởi những thành quả tạo ra nơi người đọc và những giá trị khai mở, để đáng công bao thế hệ gom góp giữ gìn kho sách cổ, là một phần cốt yếu biểu trưng cho nền văn hóa dân tộc.
Nói như đùa thì vụ mất sách ở Viện Hán Nôm cũng có cái đáng… mừng. Biết đâu sách ấy đang ở nơi nó sảng khoái, tức chỗ nó được nưng niu gục gặc nghiền ngẫm, ngửi khói xông trầm, đúng với địa vị và chức năng của sách.■
https://cuoituan.tuoitre.vn/tu-mot-vu-mat-sach-20221228094209458.htm
..
---
---
BỔ SUNG
2.
Liên quan đến thông tin Viện Nghiên cứu Hán Nôm để mất hơn 100 cuốn sách và để 887 cuốn sách khác trong kho mủn nát, không thể phục chế, chiều 20/3, ông Đặng Xuân Thanh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam cho biết, đơn vị đang thực hiện quy trình xác minh và sẽ thông báo cụ thể khi có kết quả.
Viện Nghiên cứu Hán Nôm trực thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam - là đơn vị bảo quản các tài liệu Hán Nôm gồm gần 35.000 cuốn sách và gần 60.000 thác bản văn bia đã có biên mục. Viện mở cửa thư viện để các tổ chức, nhà nghiên cứu và các cá nhân trong và ngoài nước quan tâm đến văn bản cổ của dân tộc có cơ hội tiếp cận tài liệu. Tuy nhiên, theo Viện Nghiên cứu Hán Nôm, nhằm mục tiêu bảo quản các tài liệu quý hiếm, tài liệu gốc đều được lưu tại Phòng Bảo quản, Viện tổ chức phục vụ bạn đọc nghiên cứu chủ yếu thông qua bản photocopy. Bạn đọc muốn tiếp cận tài liệu gốc cần có phê duyệt bằng văn bản của lãnh đạo Viện.
Mặc dù quy định chặt chẽ như trên nhưng cuối năm 2022, Viện xác nhận đã mất 25 cuốn sách. Các cuốn sách bị thất thoávốn đã có bản scan màu, bản photocopy, được thực hiện từ trước (tức nội dung sách không bị mất). Sau đó, Viện cho biết tìm thấy cuốn “Nam quốc địa dư chí”, do ghi nhầm ký hiệu nên tưởng bị mất.
Viện Nghiên cứu Hán Nôm cũng đã cho tổng kiểm kê toàn bộ kho sách Hán Nôm. Đây là lần tổng kiểm kê đầu tiên trong hơn 10 năm qua. Thông qua 3 tháng rà soát, phát hiện không thấy trên giá 29 quyển (tập sách đóng rời).
Về thác bản bia phát hiện thiếu 6 thác bản. Số sách ít nhiều bị xuống cấp, hư hại vật lí (theo tình trạng tự nhiên của bảo quản) là khoảng 4.000 quyển (hơn 10% số sách gốc), có thể bị rách một vài trang, bị hỏng bìa chưa tu bổ, hoặc bị mủn, mối mọt một vài trang hoặc toàn quyển; nhóm này cần thực hiện tu bổ sớm để bảo quản lâu dài.
https://cand.com.vn/Tieu-diem-van-hoa/xac-minh-thong-tin-vien-nghien-cuu-han-nom-de-mat-hon-100-cuon-sach-i687247/
1.
Viện Nghiên cứu Hán Nôm nói gì về thông tin 25 cuốn sách cổ bị mất?
Ngày 21/12, Viện Nghiên cứu Hán Nôm đã có thông tin chính thức về việc 25 cuốn sách cổ đang được lưu trữ tại Viện bị mất, trong đó khẳng định đây là một sự việc đang được giải quyết, đã công khai thông tin trong đơn vị và báo cáo cấp trên.
Theo Viện Nghiên cứu Hán Nôm, 25 quyển sách này đã có bản scan màu và/hoặc bản photocopy làm từ trước (tức là nội dung sách không bị mất). Việc tìm kiếm các cuốn sách thất lạc vẫn đang được Viện đặt lên hàng đầu, bao gồm cả việc rà soát trên giá một lần nữa để tránh tình trạng sách bị lẫn giá. Thời điểm sách bị thất lạc (mất, không thấy trên giá) tạm thời được xác định là khoảng 5 năm gần đây. Viện đã và đang tổ chức rà soát lại để tìm sách, xác định giá trị nội dung từng sách (qua các bản scan hoặc photocopy còn lưu) và xác định trách nhiệm liên quan.
Viện Nghiên cứu Hán Nôm là đơn vị bảo quản các tài liệu Hán Nôm gồm gần 35.000 cuốn sách và gần 60.000 thác bản văn bia đã có biên mục; đồng thời mở cửa thư viện để các tổ chức, nhà nghiên cứu và các cá nhân trong và ngoài nước quan tâm đến văn bản cổ của dân tộc có cơ hội tiếp cận tài liệu. Tuy nhiên, theo quy định tại đơn vị, nhằm mục tiêu bảo quản các tài liệu quý hiếm, tài liệu gốc đều được lưu tại Phòng Bảo quản; Viện tổ chức phục vụ bạn đọc nghiên cứu chủ yếu thông qua bản photocopy; bạn đọc muốn tiếp cận tài liệu gốc cần có phê duyệt bằng văn bản của lãnh đạo Viện.
Khoảng tháng 3-4/2020, cán bộ quản lí kho sách không tìm thấy một số cuốn sách ở vị trí quy định trên giá. Ngay sau khi nhận được thông tin, lãnh đạo Viện đã làm việc với người quản lí kho sách để chấn chỉnh, dự kiến các giải pháp điều chỉnh quy trình quản lí sách tránh thất thoát; đồng thời lên kế hoạch tổng kiểm kê nhằm tìm kiếm các cuốn sách bị lạc và đối soát tất cả các văn bản khác đang lưu trữ tại Viện.
Đến tháng 4/2022, Viện đã cho tổng kiểm kê toàn bộ kho sách Hán Nôm. Đây là lần tổng kiểm kê đầu tiên trong hơn 10 năm qua. Thông qua 3 tháng rà soát, phát hiện không thấy trên giá 29 quyển (tập sách đóng rời), trong đó có 13 quyển thuộc kho A và kho V, 16 quyển thuộc kho ST. Về thác bản bia: thiếu 6 thác bản. Số sách ít nhiều bị xuống cấp, hư hại vật lí (theo tình trạng tự nhiên của bảo quản) là khoảng 4.000 quyển (hơn 10% số sách gốc), có thể bị rách một vài trang, bị hỏng bìa chưa tu bổ, hoặc bị mủn, mối mọt một vài trang hoặc toàn quyển; nhóm này cần thực hiện tu bổ sớm để bảo quản lâu dài.
Toàn bộ sự việc đã được báo cáo chi tiết trong buổi họp chi bộ và họp cán bộ chủ chốt, Hội đồng khoa học của cơ quan ngày 14 và 15/7/2022. Sau đó Viện tiếp tục rà soát, tìm thêm được 4 quyển (do để sai chỗ trên giá). Như vậy tổng số sách chưa thấy trên giá (mất, hoặc thất lạc) hiện là 25 quyển. Về thác bản bia: tìm được 4 thác bản (để sai chỗ), còn 2 thác bản bị mất nhưng đã có thác bản dự bị đem ra sử dụng.
Viện cũng đã có công văn báo cáo cấp trên về sự việc 25 cuốn sách để xin ý kiến giải quyết, họp hội nghị cán bộ chủ chốt và Hội đồng khoa học, trong đó có nội dung báo cáo tình hình kho sách. Trong buổi họp tổng kết đơn vị chiều 19/12/2022, Viện đã họp tổng kết đơn vị, trong báo cáo tổng kết đã thông báo nội dung về 25 cuốn sách. Đại diện lãnh đạo Viện Hàn lâm dự buổi họp tổng kết đã có ý kiến chỉ đạo Viện tiếp tục tìm sách, xác định trách nhiệm của các bên liên quan. Viện sẽ lập hội đồng riêng để xem xét cụ thể vấn đề này.
https://cand.com.vn/su-kien-binh-luan-thoi-su/vien-nghien-cuu-han-nom-noi-gi-ve-thong-tin-25-cuon-sach-co-bi-mat--i678395/
..
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Khi sử dụng tiếng Việt, bạn cần viết tiếng Việt có dấu, ngôn từ dung dị mà lại không dung tục. Có thể đồng ý hay không đồng ý, nhưng hãy đưa chứng lí và cảm tưởng thực sự của bạn.
LƯU Ý: Blog đặt ở chế độ mở, không kiểm duyệt bình luận. Nếu nhỡ tay, cũng có thể tự xóa để viết lại. Nhưng những bình luận cảm tính, lạc đề, trái thuần phong mĩ tục, thì sẽ bị loại khỏi blog và ghi nhớ spam ở cuối trang.
Ghi chú (tháng 11/2016): Từ tháng 6 đến tháng 11/2016, hàng ngày có rất nhiều comment rác quảng cáo (bán hàng, rao vặt). Nên từ ngày 09/11/2016, có lúc blog sẽ đặt chế độ kiểm duyệt, để tự động loại bỏ rác.