Tướng quân Bùi Tá Hán và đảo Phú Quý (qua 3 đạo sắc phong thời Nguyễn)

Thông tin mới, từ bài viết của Đỗ Thành Danh.

Tháng 2 năm 2024,

Giao Blog

---

Về ba đạo sắc phong cho Bùi Tá Hán ở đảo Phú Quý

 18/08/2023 23:03

ĐỖ THÀNH DANH

   Khái quát về đảo Phú Quý và miếu Trấn Bắc

   Phú Quý là huyện đảo thuộc tỉnh Bình Thuận, nằm ở tọa độ 108o55' đến 108o58' kinh Đông và từ 10o29' đến 10o33' vĩ Bắc, cách thành phố Phan Thiết (tỉnh Bình Thuận) 56 hải lý (khoảng 104 km) về phía Đông Nam, cách quần đảo Trường Sa 540 km về hướng Tây Nam. Huyện Phú Quý bao gồm nhiều hòn đảo lớn nhỏ, có diện tích tự nhiên 17,82 km². Huyện đảo Phú Quý hiện có 3 đơn vị hành chính trực thuộc là xã Ngũ Phụng, xã Tam Thanh và xã Long Hải.

   Tuy là đảo nằm giữa trùng dương, nhưng từ rất sớm nơi đây đã có con người sinh sống. Qua những di vật khảo cổ đã khẳng định họ là chủ nhân của nền văn hóa Sa Huỳnh muôn – Chăm sớm từ ven biển Ninh Thuận, Bình Thuận hoặc từ đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi) di cư tới 1. Sang thế kỷ thứ XVII, rất nhiều ngư dân từ các tỉnh duyên hải miền Trung hoặc chạy giặc lánh nạn, hoặc đi tìm nguồn cá đã vượt biển vào định cư, tạo lập cuộc sống mới trên đảo. Và tín ngưỡng thờ Bùi Tá Hán như một bệ đỡ tâm linh đã được những lưu dân Việt mang đến đảo Phú Quý. Điều này cho thấy tuy xa cách vùng đất cội nguồn cả về không gian lẫn thời gian, nhưng tục thờ cúng Ông Trấn Bắc nơi quê cũ vẫn được tiếp diễn trên vùng đất mới 2.

   Miếu thờ chính thức Bùi Tá Hán được nhân dân Phú Quý dựng trên đảo Hòn Tranh (hòn lớn nhất trong số 9 hòn lẻ thuộc cụm đảo Phú Quý, cách đảo lớn 0,5 hải lý về phía Tây Nam) vào đầu thế kỷ XIX. Hòn Tranh có hình dạng chữ S, diện tích 0,57 km 3. Ban đầu miếu lợp bằng tranh tre, năm 1994 miếu được trùng tu lại bằng gạch kiên cố như ngày nay. Và lần trùng tu gần đây nhất là vào năm 2014 là xây dựng thêm cổng tam quan dẫn vào.

   Tuy là một ngôi miếu nhỏ nhưng miếu Trấn Bắc có đầy đủ chức năng của một công trình tín ngưỡng. Bên ngoài là sân lát gạch bát tràng và gạch thẻ có hoa văn, trên sân có khám thờ Sơn xuyên bổn cảnh. Bên trong có ba ban thờ: ở giữa là ban thờ Ông Trấn (và phối thờ Bà Chúa Ngọc Thiên Y A Na), bên phải là ban thờ Tiên hiền, bên trái thờ Thanh tú. Trên chính điện có chữ Thần lớn được ốp bằng sành sứ, bên dưới là tấm thần vị có dòng chữ Hán “Cung thỉnh Trấn Bắc quân Đô đốc phủ Chưởng phủ sự Thái bảo Bùi Quận công Thượng đẳng thần”. Trên khám thờ và các cột đều khắc các câu liễn, đối bằng Hán tự với nội dung tca ngợi công đức của Ông Trấn và những ước vọng của người dân Phú Quý.

   Hàng trăm năm qua, tín ngưỡng thờ Bùi Tá Hán là điểm tựa tinh thần cho nhân dân trên đảo Phú Quý. Ngoài ngày tế giỗ chính thức (tháng Ba âm lịch), trong các bài văn tế kỳ yên ở lăng vạn, đình làng, đền miếu trên đảo đều có khấn tế Trấn Quốc công Bùi Tá Hán. Bên cạnh các bài văn tế, nghi thức tế lễ, giá trị nhất phải kể tới ba đạo sắc do các vua triều Nguyễn phong tặng.

   Về ba đạo sắc phong cho Bùi Tá Hán tại đảo Phú Quý

   Các đạo sắc phong cho Bùi Tá Hán được lưu trữ ở đảo Phú Quý có chiều dài khoảng 120 cm, cao 50 cm bằng chất liệu giấy long đằng. Sắc được trang trí lộng lẫy, ở trung tâm có hình rồng uốn lượn cùng mây trời màu trắng bạc/xám, chung quanh có viền,… Để tạo thuận lợi cho công tác bảo quản, tất cả các sắc phong cho Bùi Tá Hán được cất giữ tại vạn An Thạnh (xã Tam Thanh, huyện Phú Quý). Khi có dịp cúng tế, ban tổ chức mới tổ chức đoàn rước sắc từ vạn ra miếu Trấn Bắc, sau khi buổi lễ hoàn mãn lại rước sắc về.

   Sắc thứ nhất, cấp ngày 29 tháng 11 năm Tự Đức thứ 5 (1853):

   Phiên âm: Sắc Bắc Quân Đô Đốc Phủ Chưởng Phủ Sự, tặng Thái Bảo Trấn Phủ Quân Tôn Thần, nguyên tặng Khuông Quốc Tịnh Biên Thụ Đức Mậu Công Liệt Huy Thượng Đẳng Thần. Hộ quốc tý dân nẫm trứ linh ứng. Kim phi ưng cảnh mệnh, miến niệm thần hưu, khả gia tặng Khuông Quốc Tịnh Biên Thụ Đức Mậu Công Huy Liệt Trác Vĩ Thượng Đẳng Thần. Nhưng chuẩn Tuy Phong huyện, Mỹ Khê, Hội An, Triều Dương tam thôn y cựu phụng sự. Thần kỳ tương hựu bảo ngã lê dân. Khâm tai.

   Tự Đức ngũ niên, thập nhất nguyệt, nhị thập cửu nhật.

   Sắc mệnh chi bảo.

   Tạm dịch nghĩa: Sắc cho Bắc Quân Đô Đốc Phủ Chưởng Phủ Sự, tặng Thái Bảo Trấn Phủ Quân Tôn Thần, nguyên tặng Khuông Quốc Tịnh Biên Thụ Đức Mậu Công Liệt Huy Thượng Đẳng Thần. (Thần) đã giữ nước giúp dân, tỏ rõ linh ứng. Nay (trẫm) nối mệnh lớn, nghĩ tới công lao tốt đẹp của thần đáng gia tặng: Khuông Quốc Tịnh Biên Thụ Đức Mậu Công Huy Liệt Trác Vĩ Thượng Đẳng Thần. Cho phép dân ba làng Triều Dương, Hội An, Mỹ Khê, huyện Tuy Phong (tỉnh Bình Thuận) phụng thờ như xưa. Thần hãy bảo hộ dân ta. Hãy nhận.

   Ngày 29 tháng 11, năm Tự Đức thứ 5 (5.1.1853)

   Đóng dấu: Sắc mệnh chi bảo.

   Sắc thứ hai, được cấp ngày mùng 1 tháng 7 năm Đồng Khánh thứ 2 (1887), phong tặng cho Bùi Tá Hán và Thần Nam hải:

   Phiên âm: Sắc Khuông Quốc Tịnh Biên Thụ Đức Mậu Công Liệt Huy Trác Vĩ Bắc Quân Đô Đốc Phủ Chưởng Phủ Sự, tặng Thái Bảo Trấn Phủ Quân Thượng Đẳng Thần. Từ Tế Chương Linh Trợ Tín Trừng Trạm Nam Hải Cự Tộc Ngọc Lân Chi Thần. Hướng lai hộ quốc tý dân, nẫm trứ linh ứng, tiết mông ban cấp tặng sắc lưu tự. Tứ kim phi ưng cảnh mệnh, miến niệm thần hưu, khả gia tặng Dực Bảo Trung Hưng Các Đẳng Thần. Nhưng chuẩn hứa Bình Thuận tỉnh, Tuy phong huyện, Mỹ Khê, Hội An, Triều Dương tam thôn y cựu phụng sự. Thần kỳ tương hựu bảo ngã lê dân. Khâm tai.

   Đồng Khánh nhị niên, thất nguyệt, sơ nhất nhật.

   Sắc mệnh chi bảo.

   Tạm dịch nghĩa: Sắc Khuông Quốc Tịnh Biên Thụ Đức Mậu Công Liệt Huy Trác Vĩ Bắc Quân Đô Đốc Phủ Chưởng Phủ Sự, tặng Thái Bảo Trấn Phủ Quân Thượng Đẳng Thần. Từ Tế Chương Linh Trợ Tín Trừng Trạm Nam Hải Cự Tộc Ngọc Lân Chi Thần. Từ trước đến nay đã giữ nước giúp dân, tỏ rõ linh ứng, từng được ban cấp sắc phong để thờ tự. Nay (trẫm) được nối mệnh lớn, nhớ đến công lao của thần đáng gia tặng: Dực Bảo Trung Hưng Các Đẳng Thần. Cho phép dân ba làng Triều Dương, Hội An, Mỹ Khê, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận phụng thờ như xưa. Thần hãy bảo hộ dân ta. Hãy nhận.
Ngày mùng 1 tháng 7, năm Đồng Khánh thứ 2 (1887)

   Đóng dấu: Sắc mệnh chi bảo.

   Sắc thứ ba, được cấp ngày 25 tháng 7 năm Khải Định thứ 9 (1924):

   Phiên âm: Sắc Bình Thuận tỉnh, Tuy Phong huyện, Mỹ Khê, Triều Dương, Hội An tam thôn, tòng tiền đồng phụng sự, nguyên tặng Đoan Túc Dực Bảo Trung Hưng Bắc Trấn Tôn Thần. Hộ quốc tý dân, nẫm trứ linh ứng, tiết mong ban cấp sắc phong, chuẩn hứa phụng sự. Tứ kim chính trị, Trẫm tứ tuần đại khánh tiết, kinh ban bảo chiếu đàm ân, lễ long đăng trật trứ gia tặng Trác Vĩ Thượng Đẳng Thần. Đặc chuẩn phụng sự, dụng chí quốc khánh nhi thân tự điển. Khâm tai.

   Khải Định cửu niên, thất nguyệt, nhị thập ngũ nhật

   Sắc mệnh chi bảo.

   Tạm dịch nghĩa: Sắc cho ba thôn Mỹ Khê, Triều Dương, Hội An, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận, trước đã phụng thờ thần, vốn được ban tước Đoan Túc Dực Bảo Trung Hưng Bắc Trấn Tôn Thần. Có công giữ nước, giúp dân, tỏ rõ linh ứng, từng được ban cấp sắc phong để thờ tự. Nay nhân lễ mừng thọ tuổi bốn mươi của Trẫm, đã vâng bửu chiếu ra ơn, long trọng ghi vào cấp bậc, tặng thêm: Trác Vĩ Thượng Đẳng Thần. Đặc chuẩn cho nhân dân phụng thờ, chép vào tự điển để ghi nhớ quốc khánh. Hãy nhận.

   Ngày 25 tháng 7, năm Khải Định thứ 9 (1924)

   Đóng dấu: Sắc mệnh chi bảo.

   Tạm kết luận

   Tín ngưỡng thờ Trấn Bắc ở đảo Phú Quý là một tín ngưỡng dân gian Việt Nam; tín ngưỡng này bắt nguồn từ sự thần hóa một nhân vật lịch sử có thật với nhiều công trạng lớn lao đối với quốc gia dân tộc. Bắt đầu từ miền Trung, tín ngưỡng này được mang đến đảo Phú Quý. Qua tín ngưỡng này người dân trên đảo gửi gắm khát vọng và ước muốn của người dân nơi cõi tục đầy nhọc nhằn, bất trắc về một cuộc sống bình yên no đủ trong quá trình xây dựng và phát triển quê hương.

   Bên cạnh các bài văn tế, các hoành phi liễn đối, giá trị nhất phải kể tới 3 đạo sắc do các vua triều Nguyễn phong tặng; trong đó có 2 đạo sắc phong riêng cho Bùi Tá Hán là sắc Tự Đức năm thứ 5 và sắc Khải Định năm thứ 9, sắc Đồng Khánh năm thứ 2 cấp cho Bùi Tá Hán và Thần Nam hải. Tuy nhiên, do ảnh hưởng bởi khí hậu vùng biển đảo nên các sắc phong đều bị ẩm mốc (có 2 sắc bị mục nát, mất chữ là sắc Tự Đức và Đồng Khánh).

   Thiết nghĩ, để làm tốt công tác bảo quản cũng như phục vụ nhu cầu tìm hiểu lịch sử văn hóa ngày càng lớn của nhân dân và các nhà nghiên cứu thì công tác số hóa giữ vai trò quyết định. Để làm được việc này, ngành văn hóa địa phương phải là đầu mối. Theo đó, cần có một cuộc khảo sát tổng thể vốn tài liệu Hán Nôm nói chung và các đạo sắc phong hiện được lưu giữ trên đảo; đánh giá tình trạng và tiến hành số hóa bằng thiết bị hiện đại tất cả các tài liệu hiện có. Sau đó, mời các chuyên gia về Hán Nôm phiên âm, dịch nghĩa và lập danh mục, phân loại tài liệu. Đây là công việc khó, cần nhiều công sức và tiền của nhưng cũng phải làm. Nếu không, sẽ không tránh khỏi cảm giác có lỗi với tiền nhân.    

1 Đào Quý Cảnh. Khảo cổ học tiền – sơ sử đảo Phú Quý, tỉnh Bình Thuận. Tạp chí Khảo cổ học, số 5-2009.
2 Đỗ Thành Danh. Tín ngưỡng thờ Trấn Bắc ở đảo Phú Quý. Tạp chí Xưa và Nay (Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam), số 483, tháng 5/2017.
3 Đảng bộ huyện Phú Quý, Huyện Phú Quý những chặng đường lịch sử (tái bản lần thứ nhất), in năm 2007, trang 15.

Trại sáng tác Cần Thơ, tháng 7/2023

https://hvhnt.binhthuan.gov.vn/News/lyluanphebinh/traodoi/2023/08/1283.aspx

..