Lê Quí Đôn : Bảng Đôn không biết thì hỏi người đời (bài Bút Ngữ)

Câu chuyện dưới đây kể về việc sứ thần Lê Quí Đôn giải thích hai câu thơ "Trương phàm khuyến tửu chi ca/Phụ mễ hà biên chi thán" (Lời ca đương buồm chuốc rượu. Lời than gánh gạo bên sông) trong thời gian đoàn sứ bộ của ông trên đường đi tuế cống nhà Thanh. Đây là một giai thoại đi sứ, được nhà văn Bút Ngữ viết lại. 

Bài viết gọn đúng như phong cách Bút Ngữ, mang đến những gợi ý thú vị về câu ca dao lưu truyền bấy lâu nay: "Con cò lặn lội bờ sông/Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non".

Gần đây, tôi mới vỡ lẽ về cái gọi là "nỉ non" trong lời ca dao.

Từ đây trở xuống là bài của Bút Ngữ (bài đã đăng trên Hồn Việt).

---

Lê Quý Đôn: Bảng Đôn không biết thì hỏi người đời

Bút Ngữ

Đoàn sứ bộ An Nam ngồi thuyền rồi cưỡi ngựa, đi bộ lại đi thủy. Cuối xuân rời Bắc Kinh, cuối hè đến Nam Kinh, cuối thu tới Hán Khẩu. Càng về phương Nam những người đi sứ càng nao nức, mong sao tránh được những trắc trở dọc đường. Ba vị sứ ngồi thuyền thư rỗi, làm thơ vịnh cảnh, rồi làm thơ tặng nhau.

Chánh sứ Trần làm thơ không nhiều, vẫn dành tâm tư viết một bài tặng Phó sứ Lê. Qua những ngày làm việc lớn ở nước ngoài, ông mới thấy rõ công lao nhiều ít của những người cùng đi.

Phó sứ Trịnh cũng có thơ tặng Lê Quý Đôn. Ông tỏ niềm vui vì đoàn sứ bộ được bình yên trở về. Đôi lúc gặp sóng to gió lớn, nhưng nhờ có hồng phúc tổ tiên nên vẫn qua sông tới bến.

Lê Quý Đôn vẫn làm nhiều thơ hơn. Dừng chân ở Thông Châu, ông ghi lại cảm nghĩ của mình: - Lá cờ về phương Nam khí thế vui mừng tươi mới. Đã nên công việc, phúc nước, phúc nhà trọn vẹn cả hai. Bình an hai chữ yên ủi tấm lòng quân thân.

Khi chỉ có hai chú cháu trong thuyền, Trung Thái tìm chuyện nói cho vui. Từ ngày ra đi đến nay không được nói vui, Thái rất nhớ. Rằng có người hỏi xuất xứ của hai câu thơ - Trương phàm khuyến tửu chi ca / Phụ mễ hà biên chi thán (Lời ca đương buồm chuốc rượu. Lời than gánh gạo bên sông) có từ đâu, mong Bảng Đôn giải đáp.

Quý Đôn thấy hai câu thơ lạ, cố nhớ xem mình đã đọc ở đâu, bao giờ? Ông thường trả lời nhiều câu hỏi xuất xứ từ kinh sách, nay bỗng bế tắc. Ông vừa nghĩ vừa lẩm bẩm: - Để mình cố nhớ xem… Có thể có sách mình chưa đọc!

Hai câu thơ lạ cứ ám ảnh Quý Đôn suốt chiều hôm ấy. Trung Thái khiến cho Quý Đôn khó trả lời thì cười thầm. Xế chiều, Quý Đôn thấy một con thuyền xuôi gió căng buồm lao vun vút trên sông. Trong khoang thuyền, những người chân sào nâng chén chuốc rượu. Ông bỗng nhớ trong dân gian có bài ca:

Thuận buồn xuôi gió
Chén chú, chén anh
Nước ngược, chèo quanh
Mày tao, ngươi tớ.

Thì ra câu thơ trên xuất xứ từ bài ca này. Bài ca này nảy sinh từ cảnh sống của những người làm thuyền. Quý Đôn thích thú như chính mình vừa làm được bài thơ ưng ý. Nhưng… còn câu:

Phụ mễ hà biên chi thán?

Quý Đôn lại ngồi trên mui thuyền nghĩ. Bỗng lại nghe tiếng hát ru con của người đàn bà vọng lên từ một vạn chài:

Con cò lặn lội bờ sông
Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non.

Nghe xong, ông vỗ tay vào đầu gối đánh bộp và nghĩ: - Hay! Tuyệt hay! Thì ra thiên kinh vạn quyển vẫn không chứa hết thơ ca. Thơ ca còn ở cả trong cảnh sống người đời. Ngay sau đó, ông vào khoang thuyền mình, giải đáp cho Trung Thái. Hai chú cháu cùng cười vui. Trung Thái nhắc lại một câu nói của dân gian: - Thế mà người ta bảo: “Thiên hạ vô tri vấn Bảng Đôn” (Dưới trời có gì không biết thì hỏi Bảng Đôn).

Đôn cười xòa rồi nói: - Cần phải thêm một câu nữa: - “Bảng Đôn vô tri vấn thế nhân” (Bảng Đôn không biết thì hỏi người đời). Hai người lại cười vui như tìm ra được chân lý.