Hầu đồng, nguồn cảm hứng với văn hóa, nghệ thuật (bài Phạm Tứ)

Bài của bác Phạm Tứ, vừa lên bên tờ Văn Hiến.

Có nhiều tư liệu quí, nhiều trải nghiệm thú vị đã được trình bày.

Tháng 1 năm 2020,

Giao Blog

----

Hầu đồng, nguồn cảm hứng với văn hóa, nghệ thuật

Phạm Tứ | Thứ Ba, 05/01/2021 22:34 GMT 

Từ nhiều năm trở lại đây, xã hội và các cơ quan quản lý nhà nước đã có những đánh giá ngày càng xác thực hơn về tín ngưỡng thờ Mẫu. Nhà nước đã công nhận là di sản của quốc gia và UNESCO công nhận “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt“ là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Để có được những kết quả đó là nhờ vào tinh thần bền bỉ bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá của các Nghệ nhân, Thanh đồng, vào sự kiên trì và dấn thân của các nhà khoa học, các nhà quản lý đã làm thay đổi nhận thức xã hội với thờ Mẫu. Những hoạt động liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu được giới nghiên cứu cũng như công chúng quan tâm nhiều hơn. Nhiều sự kiện thường niên và quy mô như Hội thảo khoa học trong nước và quốc tế, Liên hoan Văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu, cùng những hoạt động giao lưu trao, đổi học thuật với các nước như Pháp, Mỹ, Hàn Quốc,Thái Lan, Malaysia. Tín ngưỡng thờ Mẫu và Lên đồng là đề tại nghiên cứu khoa học của nhiều nghiên cứu sinh trong nước và quốc tế. Ngoài ra, phải kể đến công sức của những nghệ sỹ đã đưa thờ Mẫu vào tác phẩm sáng tạo của mình nhằm giới thiệu với đông đảo công chúng. Ngược lại, tín ngưỡng thờ Mẫu và Hầu đồng cũng là nguồn đề tài vô tận cho việc sáng tạo của văn nghệ sỹ.

Vào những năm 70 của thế kỷ trước, Sở Văn hóa tỉnh Nam Định ông Lê Huệ- nguyên giám đốc đã cải biên các bài hát Chầu văn với ca từ mới và giọng hát Hồng Liên để phục vụ bộ đội, TNXP từ Bắc đến Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Chương trình “Chầu văn - nghi thức thờ Mẫu trong các giá đồng” được tổ chức tại Heritage Space (Hà Nội) của NSƯT Văn Ty. “Bóng” - tác phẩm đối thoại piano - chầu văn được cấu trúc như một tổ khúc. Phần mở đầu  mang tên Thỉnh (thỉnh Mẫu). Phần tiếp theo được gọi Nhập (gồm 4 phần); mỗi nhập là một giá đồng và như một bức tranh mô tả chân dung Thánh cùng niềm khát vọng nhân gian. Bóng cũng sẽ được ghi hình dưới dạng DVD để phát hành rộng rãi. Bóng là chương trình piano kết hợp âm nhạc truyền thống Việt Nam thứ tư của ê-kíp Phó An My - Đặng Tuệ Nguyên. Hiện tại, những VCD, DVD của các nghệ sỹ Xuân Hinh, Hoài Linh, Vượng “râu”.., các cung văn như : Khắc Tư, Văn Ty, Thanh Long, Văn Chung, Phạm Hữu Dực… là những văn hóa phẩm hút khách trên thị trường toàn quốc

Về sân khấu: NSND Trần Minh đã trở thành người đi tiên phong khi ông cách điệu và dàn dựng tiết mục 3 giá đồng cho sân khấu chèo và được NSƯT Vân Quyền biểu diễn khá thành công. Tuy nhiên, thời lượng của chương trình giới hạn hơn 10 phút. Đến tháng 3/2011, vở diễn “Tâm linh Việt” do đoàn kịch 3 Nhà hát Tuổi trẻ dàn dựng, đạo diễn NSND Lan Hương thực hành nghi lễ này trên sân khấu với thời lượng dài hơn. Vở “Ngũ biến” (đạo diễn: nghệ sỹ nhân dân Anh Tú)các  nghệ sỹ đã hóa thân vào năm nhân vật trên cơ sở năm giá đồng của tín ngưỡng thờ Mẫu. “Ngũ biến”đã gây tiếng vang lớn, giành giải thưởng “Vở diễn xuất sắc” tại Liên hoan-Diễn đàn Sân khấu Trung Quốc-ASEAN lần thứ tư diễn ra từ ngày 17-23/9/2016 tại thành phố Nam Ninh (Quảng Tây, Trung Quốc). Nhạc sỹ Thao Giang rất coi trọng các lớp đào tạo, truyền nghề cho các cung văn trẻ, vừa tổ chức trình diễn các giá đồng tại sân khấu trong những “ Đêm Phố cổ”. Đó là những cố gắng để đưa Nghi lễ Lên đồng lên sân khấu đến gần với công chúng. Sau một thời gian dài thử nghiệm, chương trình Tứ Phủ, một vở diễn của Đạo diẽn Việt Tú, Công ty Nhà Hát Việt (Viettheatre) lấy cảm hứng từ nghi lễ hầu đồng trong văn hóa Đạo Mẫu của Việt Nam - đã chính thức ra mắt khán giả. Tứ Phủ là một chuyến du hành vào cõi tâm linh ấn tượng với sự kết hợp giữa những nét đẹp tinh tế nhất của tinh thần Đạo Mẫu, nghi lễ lên đồng với hiệu ứng của âm thanh, ánh sáng, hình ảnh trình chiếu độc đáo trong suốt 45 phút trình diễn. Tứ Phủ gồm 3 chương: Chầu Đệ Nhị - Ông Hoàng Mười - Cô Bé Thượng Ngàn.

Về hội họa: Từ năm 1931 họa sỹ bậc thày về tranh lụa Nguyễn Phan Chánh đã có tác phẩm “ Lên đồng”. Về sau này Họa sỹ Trịnh Yên đã có tranh sơn dầu về các Thánh Mẫu và các Thánh Chầu, ông là tác giả mẫu tượng Mẫu Cửu Trùng Thiên dựng tại Đền thượng Mẫu Thượng Ba Vì. Họa sỹ Bùi Ngọc Tư đưa hình tượng “ Hoàng Mười” lên tranh sơn mài khổ lớn.Triển lãm “ Bóng” của họa sĩ Lê Nguyên Mạnh và triển lãm “ Lên Đồng” của họa sỹ Vũ Thanh Nghị diễn ra tại Hà Nội đã giới thiệu tới người xem những góc nhìn mới mẻ về nghệ thuật Hầu bóng đương đại của VN. Mới đây vào tháng 3 năm 2017, triển lãm mỹ thuật “ Giá Thánh” của họa sỹ sơn mài Trần Tuấn Long tổ chức tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam gây được tiếng vang trong dư luận. Họa sỹ Nguyễn Mạnh Đức ( Đức Nhà Sàn ) theo đuổi dựng hình ảnh không gian thờ tự cho các buổi trình diễn và đi sâu nghiên cứu trang phục Hầu đồng.

 Nhiều nghệ sỹ nhiếp ảnh tìm đề tài trong các giá đồng của khởi đầu là nhiếp ảnh gia Nguyễn Văn Kự, Đoàn Kỳ Thanh. Phóng sự ảnh của Nguyễn Á tham dự Cuộc thi phóng sự ảnh Việt Nam đất nước con người Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam (VAPA) phối hợp với báo Tuổi Trẻ tổ chức được đáng giá cao. Những ngày cuối cùng của năm 2016, Triển lãm và phát hành tập sách ảnh, song ngữ Việt-Anh: "11 di sản văn hoá phi vật thể Việt Nam được UNESCO vinh danh - The Eleven Intangible Cultural Heritage Recorgnised by the UNESCO", khổ 28x35, dày 407 trang, do Nhà Xuất bản Thông tấn ấn hành cuối năm 2016, đã được tổ chức tại Trung tâm Giao lưu văn hóa Phố cổ Hà Nội.  Nhiếp ảnh gia Mỹ Tewfic El-Sawy đã bỏ ra nhiều năm để ghi lại những nét văn hóa đặc sắc của nghi lễ Chầu văn. Cuốn sách ảnh Hầu Đồng: The Spirit Mediums of Viet Nam vừa được ra mắt bạn đọc Việt Nam.

Về văn học: Tiểu thuyết phóng sự năm 1943 Hầu Thánh của tác giả Lộng Chương. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh có tác phẩm “ Mẫu Thượng Ngàn”(Cùng tiẻu thuyết Hồ Quý Ly, Đội gạo lên chùa được giải thưởng Hội nhà văn Hà Nội ).Nhiều truyện ngắn, phóng sự đã lấy hình ảnh các giá trong hầu đồng để miêu tả hình ảnh con người và nông thộn Việt Nam.

Về Trưng bày, Bảo tàng: Tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam ( 36 Lý Thường Kiệt, Hà Nội ) ngày 5 tháng 1 năm 2012 khai trương Trưng bày chuyên đề “Tín ngưỡng thờ Mẫu : Tâm - Đẹp - Vui” tương ứng 4 màu đặc trưng của Tứ phủ. Được sự tư vấn PGS-TS Nguyễn Văn Huy và nhóm chuyên gia Mỹ, TS Laurel Kendall, Bảo tàng Lịch sử tự nhiên Mỹ và Kiến trúc sư, Họa sĩ thiết kế nội thất, James Hick cùng các cán bộ của A&C. Các kỹ năng trưng bày đã góp phần tạo ra phong cách trưng bày nổi bật. Giới thiệu nhiều hình ảnh, các video, các băng hình, ghi âm giới thiệu những giá trị cốt lõi của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Hà Nội và một số tỉnh phía Bắc. Góp phần nâng cao hiểu biết về một tín ngưỡng dân gian đặc sắc có sức sống lâu bền của người Việt. Để có cuộc trưng bày Bảo tàng đã buoir tọa đàm theo nhóm nhỏ với các ông bà đồng lấy ý kiến.  Các ông bà đồng đã đóng góp cho Bảo tàng nhiều ý kiến và hiện vật quý báu. Đến nay đã đón hàng vạn lượt khách trong ngoài nước đến tham quan, nghiên cứu. Tiếp theo,  ngày 25 tháng 12 năm 2015 tại thành phố Nam Định, Bảo tàng tỉnh Nam Định khai mạc Triển lãm chuyên đề: “Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt - Bản sắc và giá trị ”.Với gần 100 hiện vật, tài liệu trưng bày tại Triển lãm. Triển lãm giúp công chúng nhận diện một cách hệ thống, toàn diện về bản sắc và giá trị của Di sản “Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt”.Đền Lưu Ly tại thôn Quyết Tiến, xã Vân Côn, huyện Hoài Đức, thành phố Hà Nội được nhiều nhà chuyên môn đánh giá là "Bảo tàng Khăn chầu áo ngự” của Nghi lễ Hầu đồng. Trưng bày tại tầng hai của đền hàng trăm bộ trang phục khăn chầu áo ngự được làm thủ công. Nghệ nhân Vương Thị Ất,( nay đã mất ) là người đã dành hơn 20 năm nghiên cứu về trang phục trong Nghi lễ Chầu văn, cũng là người  mạnh dạn bỏ tiền túi của mình để xây dựng. Đền  Lưu Ly. được Sở VHTT Hà Nội  trao bằng Di tích lịch sử văn hóa cấp thành phố. Năm 2012, Dự án xây dựng “ Trung tâm thông tin và Bảo tàng về Đạo MẫuViệt Nam” do Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Văn hóa Tín ngưỡng Việt Nam khởi xướng. Bằng sự đóng góp tiền của các hội viên Câu lạc bộ Bảo tồn Văn hóa Đạo Mẫu, Trung tâm đã mua đất tại xã Kim Thái, Vụ Bản, Nam Định cạnh  Phủ Bóng làm địa điểm xây dựng. Do đang quá trình  xin ý kiến thống nhất về chủ trương nên Dự án đến nay chưa triển  khai.

Bên canh đó, lẻ tẻ cũng có những thẻ nghiệm không nhận được sự đồng tình của dư luận ( như trình diễn “ đồng Cu”, đưa hầu đồng vào biểu diễn trong các bar, mở quán Café chầu văn, nghệ thuật trình diễn sắp đặt…). Sau khi nhận được những ý kiến đóng góp mọi người đã có điều chỉnh.

Lên đồng là nghi lễ quan trọng của Tín ngưỡng thờ Mẫu, là hình thức diẽn xướng tâm linh trong sinh hoạt cộng đồng nên cần gắn bó với môi trường cộng đồng.  Việc các hình thức mô phỏng để phục vụ công cộng có ý kién đồng tình và cả ý kién không đồng tình. Nhưng theo chúng tôi nhằm tuyên truyền , quảng bá rộng rãi những giá trị văn hóa của tín ngưỡng việc tìm hình thức thích hợp để đưa Hầu đồng tiếp cận đông đảo những người, đặc biệt là giới trẻ không có điều kiện tham gia các hoạt động tâm linh tại địa điẻm thờ tự là cần. Nhưng để tiến hành như thế nào là một việc rất khó, cần thận trọng. Để người tham dự vẫn thấy và coi trọng yéu tố tâm linh.của nghi lễ  tín ngưỡng.

 

http://vanhien.vn/news/hau-dong-nguon-cam-hung-voi-van-hoa-nghe-thuat-81662?fbclid=IwAR13KearwJpKB4f3UncrDqIP2__cspJr1P-Ws_MTep_zR_h9UTiweOCmLtQ

...